2. Rzecznik Sprawiedliwości podejmuje działania niezależnie od środków prawnych administracyjnych i sądowych przewidzianych w Konstytucji i w ustawach.

3. Rzecznik Sprawiedliwości jest organem niezależnym, a osoba sprawująca ten urząd jest powoływana przez Zgromadzenie Republiki na czas określony w ustawie.

4. Organy i funkcjonariusze administracji publicznej współpracują z Rzecznikiem Sprawiedliwości w realizacji jego zadań.

Tytuł II

PRAWA, WOLNOŚCI I GWARANCJE

Rozdział I

Prawa, wolności i gwarancje osobiste

Artykuł 24

(Prawo do życia)

1. Życie ludzkie jest nienaruszalne.

2. W żadnym wypadku nie będzie stosowana kara śmierci.

Artykuł 25

(Prawo do integralności osobistej)

1. Integralność psychiczna i fizyczna osób jest nienaruszalna.

2. Nikt nie może być poddany torturom ani okrutnemu, poniżającemu lub nieludzkiemu traktowaniu lub karaniu.

Artykuł 26

(Inne prawa osobiste)

1. Wszystkim zapewnia się prawo do tożsamości osobistej, do rozwoju osobowości, do zdolności prawnej, prawo do obywatelstwa, do dobrego imienia i reputacji, do wizerunku, do wolności słowa, do ochrony intymności życia prywatnego i rodzinnego oraz do ochrony prawnej przed wszelkimi przejawami dyskryminacji.

2. Ustawa ustanowi skuteczne gwarancje przeciwko nadużywaniu lub używaniu w sposób naruszający godność ludzką informacji dotyczących osób i rodzin.

3. Ustawa zapewni ochronę godności osobistej i tożsamości genetycznej istoty ludzkiej, przede wszystkim podczas tworzenia, rozwijania i użytkowania technologii oraz podczas doświadczeń naukowych.

4. Pozbawienie obywatelstwa i ograniczenie zdolności prawnej może mieć miejsce wyłącznie w przypadkach i na zasadach przewidzianych w ustawie i nie może nastąpić z przyczyn politycznych.

Artykuł 27

(Prawo do wolności i bezpieczeństwa)

1. Wszyscy mają prawo do wolności i bezpieczeństwa.

2. Nikt nie może zostać pozbawiony całkowicie ani częściowo wolności inaczej niż w następstwie wyroku sądowego skazującego, za czyn karany przez prawo, na karę pozbawienia wolności lub zastosowania przez sąd środka zabezpieczającego.

3. Wyjątek od powyższej zasady stanowi pozbawienie wolności na okres i na zasadach przewidzianych w ustawie, w następujących przypadkach:

a) zatrzymania na gorącym uczynku;

b) zatrzymania lub tymczasowego aresztowania w przypadku uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa umyślnego zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica przewyższa trzy lata;

c) aresztowania, zatrzymania lub zastosowania innego środka zapobiegawczego podlegającego kontroli sądowej wobec osoby, która nielegalnie przybyła na terytorium państwowe lub nielegalnie pozostaje na tym terytorium, a także wobec osoby, przeciwko której toczy się postępowanie sądowe w sprawie ekstradycji lub wydalenia;

d) aresztu dyscyplinarnego stosowanego wobec wojskowych przy zagwarantowaniu prawa odwołania do właściwego sądu;

e) zastosowania względem nieletniego środków ochrony, pomocy lub środków wychowawczych w odpowiednim zakładzie, zarządzonych przez właściwy sąd powszechny;

f) zatrzymania, na podstawie orzeczenia sądu, w przypadku odmowy podporządkowania się orzeczeniu wydanemu przez sąd lub w celu zapewnienia stawiennictwa przed właściwym organem sądowym;

g) zatrzymania podejrzanego o przestępstwo w celu ustalenia jego tożsamości w przypadkach, gdy jest to niezbędne i tylko na okres absolutnie konieczny;

h) umieszczenia osoby z zaburzeniami psychicznymi w odpowiednim zakładzie terapeutycznym, zarządzone lub potwierdzone przez właściwy organ sądowy.

4. Każda osoba pozbawiona wolności powinna zostać poinformowana niezwłocznie i w sposób dla niej zrozumiały o przyczynach pozbawienia wolności lub zatrzymania oraz powiadomiona o swoich prawach.

5. W przypadku pozbawienia wolności sprzecznego z przepisami Konstytucji lub ustawy, państwo ma obowiązek wypłacić odszkodowanie poszkodowanemu na zasadach określonych w ustawie.

Artykuł 28

(Tymczasowe aresztowanie)

1. Zatrzymanie zostaje poddane kontroli sądowej w terminie nie przekraczającym czterdziestu ośmiu godzin, w celu przywrócenia wolności albo zastosowania odpowiednich środków zapobiegawczych, przy czym sędzia powinien zbadać przyczyny zatrzymania i poinformować o nich zatrzymanego, przesłuchać go i dać mu możliwość obrony.

2. Tymczasowe aresztowanie ma charakter wyjątkowy i nie może zostać zastosowane ani przedłużone w przypadku, gdy może zostać zastosowane poręczenie majątkowe lub inny łagodniejszy środek przewidziany przez ustawę.

3. O postanowieniu sądu, które stosuje lub utrzymuje w mocy środki pociągające za sobą pozbawienie wolności powiadamia się niezwłocznie członka rodziny lub osobę zaufaną, wskazaną przez zatrzymanego.

4. Tymczasowe aresztowanie podlega ograniczeniom czasowym przewidzianym w ustawie.

Artykuł 29

(Stosowanie ustawy karnej)

1. Skazanie za przestępstwo jest dopuszczalne wyłącznie na podstawie uprzedniej ustawy, uznającej dane działanie lub zaniechanie za karalne, nie można też wobec nikogo zastosować środka zabezpieczającego, którego przesłanki nie zostały określone w uprzedniej ustawie.

2. Przepis ustępu poprzedniego nie stanowi przeszkody w ukaraniu, w granicach określonych w prawie wewnętrznym, za działanie lub zaniechanie, które w czasie jego popełnienia stanowiło przestępstwo w myśl powszechnie uznanych ogólnych zasad prawa międzynarodowego

3. Nie mogą być wymierzane kary lub stosowane środki zabezpieczające, które nie były uprzednio wyraźnie określone w ustawie.

4. Nie można wobec nikogo wymierzać kar ani stosować środków zabezpieczających surowszych niż przewidziane w czasie popełnienia danego czynu lub zaistnienia przesłanek środka zabezpieczającego, przy czym ustawa względniejsza dla oskarżonego jest stosowana z mocą wsteczną.

5. Nikt nie może być sądzony powtórnie za to samo przestępstwo.

6. Obywatele niesłusznie skazani mają prawo do zmiany wyroku i do odszkodowania za poniesione szkody, na zasadach określonych w ustawie.

Artykuł 30

(Granice kar i środków zabezpieczających)

1. Nie można wymierzać kar ani stosować środków zabezpieczających pociągających za sobą pozbawienie lub ograniczenie wolności dożywotnio lub na czas nieograniczony lub nieokreślony.

2. W przypadku, gdy istnieje zagrożenie wynikające z poważnych zaburzeń psychicznych, a leczenie w lecznictwie otwartym nie jest możliwe, środki zabezpieczające pociągające za sobą pozbawienie lub ograniczenie wolności mogą być przedłużane sukcesywnie dopóki dane zaburzenie utrzymuje się, ale wyłącznie na podstawie orzeczenia sądowego.

3. Odpowiedzialność karna nie może zostać przeniesiona na inną osobę.

4. Żadna kara nie może pociągać za sobą obligatoryjnego pozbawienia praw cywilnych, zawodowych lub politycznych.

5. Osoby skazane na karę pozbawienia lub ograniczenia wolności lub wobec których stosuje się środek zabezpieczający polegający na pozbawieniu lub ograniczeniu wolności zachowują prawa podstawowe, z zastrzeżeniem ograniczeń nierozerwalnie związanych z wyrokiem skazującym oraz wymogami jego wykonania.

Artykuł 31

(Habeas corpus)

1. Przeciwko nadużyciu władzy polegającemu na bezprawnym pozbawieniu wolności lub zatrzymaniu przysługuje żądanie Habeas corpus, które można przedstawić przed właściwym sądem.

2. Zastosowania Habeas corpus może żądać sam zainteresowany oraz każdy obywatel korzystający z praw politycznych.

3. Sędzia wydaje rozstrzygnięcie w sprawie żądania Habeas corpus na rozprawie kontradyktoryjnej w terminie ośmiu dni.

Artykuł 32

(Gwarancje w postępowaniu karnym)

1. Postępowanie karne zapewnia wszystkie gwarancje prawa do obrony, w tym także prawo do odwołania.

2. Każdego podejrzanego uważa się za niewinnego, dopóki nie zostanie skazany prawomocnym wyrokiem sądu, przy czym powinien on być osądzony w jak najkrótszym terminie możliwym do pogodzenia z gwarancjami obrony.

3. Osoba podejrzana ma prawo do wyboru obrońcy oraz do korzystania z pomocy obrońcy przy wszystkich czynnościach procesowych, przy czym ustawa określa przypadki i stadia postępowania, w których udział adwokata jest obowiązkowy.

4. Prowadzenie całego śledztwa należy do kompetencji sędziego, który może, w granicach przewidzianych w ustawie, upoważnić inne instytucje do podejmowania czynności śledczych, jeżeli nie dotykają one bezpośrednio praw podstawowych.

5. Postępowanie karne ma charakter skargowy, a do rozprawy sądowej oraz do określonych w ustawie czynności śledczych stosuje się zasadę kontradyktoryjności.

6. Ustawa określa przypadki, w których dopuszczalna jest nieobecność podejrzanego lub oskarżonego przy dokonywaniu czynności procesowych, w tym również na rozprawie głównej, pod warunkiem zagwarantowania prawa do obrony.

7. Pokrzywdzony ma prawo brać udział w postępowaniu na zasadach określonych w ustawie.

8. Wszystkie dowody uzyskane przez stosowanie tortur, pod przymusem, przez naruszenie integralności fizycznej lub psychicznej danej osoby, poprzez niezgodną z prawem ingerencję w życie prywatne, nienaruszalność mieszkania, korespondencję lub połączenia telekomunikacyjne, są nieważne.

9. Żadna sprawa nie może zostać odebrana sądowi, którego właściwość została określona w uprzedniej ustawie.

10. W postępowaniach w sprawach o wykroczenia porządkowe, podobnie jak w każdym postępowaniu w sferze prawa represyjnego, gwarantuje się prawa obwinionego do wysłuchania i obrony.

Artykuł 33

(Wydalenie, ekstradycja i prawo azylu)

1. Wydalenie obywatela portugalskiego z terytorium państwowego jest zakazane.

2. Wydalenie osoby, która przybyła na terytorium państwowe zgodnie z prawem i przebywa na tym terytorium zgodnie z prawem, lub która uzyskała pozwolenie na pobyt bądź złożyła podanie o azyl, które nie zostało rozpatrzone odmownie, może zostać zarządzone wyłącznie przez organ sądowy, przy czym ustawa zapewnia niezwłoczne podjęcie decyzji w tej sprawie.

3. Ekstradycja obywateli portugalskich z terytorium państwowego jest dopuszczalna, na zasadach wzajemności określonych przez umowę międzynarodową, tylko w przypadkach terroryzmu i zorganizowanej przestępczości międzynarodowej i pod warunkiem, że system prawny państwa występującego o ekstradycję gwarantuje sprawiedliwy i bezstronny proces.

4. Nie jest dopuszczalna ekstradycja z przyczyn politycznych, ani z powodu przestępstwa, za które w państwie występującym o ekstradycję grozi kara śmierci lub inna kara powodująca nieodwracalne naruszenie integralności fizycznej.

5. Ekstradycja w wypadku przestępstw, za które w państwie występującym o ekstradycję grozi kara lub środek zabezpieczający, polegający na pozbawieniu lub ograniczeniu wolności dożywotnio lub na czas nieokreślony, jest dopuszczalna wyłącznie na zasadach wzajemności określonych przez umowę międzynarodową i pod warunkiem, że państwo występujące o ekstradycję zagwarantuje, że taka kara lub środek zabezpieczający nie zostaną zastosowane ani wykonane.

6. W sprawie dopuszczalności ekstradycji orzekają wyłącznie organy sądowe.

7. Gwarantuje się prawo azylu cudzoziemcom i bezpaństwowcom, prześladowanym lub poważnie zagrożonym prześladowaniami za działalność na rzecz demokracji, wyzwolenia społecznego i narodowego, pokoju między narodami oraz wolności i praw osoby ludzkiej.

8. Status uchodźcy politycznego reguluje ustawa.

Artykuł 34

(Nienaruszalność mieszkania i korespondencji)

1. Mieszkanie oraz tajemnica korespondencji i innych prywatnych środków komunikowania się są nienaruszalne.

2. Wstęp do mieszkań obywateli wbrew ich woli może zostać nakazany jedynie przez właściwy organ sądowy, w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony.

3. Nikt nie może wejść nocą do mieszkania innej osoby bez jej zgody.

4. Wszelka ingerencja władz publicznych w korespondencję, system telekomunikacji i pozostałych środków komunikowania się jest zakazana, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie dotyczącej postępowania karnego.

Artykuł 35

(Wykorzystywanie informatyki)

1. Wszyscy obywatele mają, na zasadach określonych w ustawie, prawo dostępu do danych, które ich dotyczą, zgromadzonych w systemach informatycznych, prawo żądania sprostowania i aktualizacji tych danych oraz prawo poznania, do jakich celów są one przeznaczane.

2. Ustawa określa pojęcie danych osobowych, warunki ich zautomatyzowanego przetwarzania, łączenia, przekazywania i wykorzystywania i gwarantuje ich ochronę, w szczególności poprzez działanie niezależnego organu administracyjnego.

3. Nie można wykorzystywać informatyki do przetwarzania danych dotyczących przekonań filozoficznych lub politycznych, przynależności partyjnej lub związkowej, wyznawanej religii, życia prywatnego i pochodzenia etnicznego, z wyjątkiem przypadków, gdy osoba, której dane dotyczą, udzieli wyraźnego zezwolenia, gdy zezwala na to ustawa gwarantująca ochronę przed dyskryminacją lub gdy celem jest przetworzenie danych statystycznych, niemożliwych do powiązania z konkretnymi osobami.

4. Zabrania się dostępu do danych osobowych osobom trzecim, poza wyjątkowymi przypadkami przewidzianymi w ustawie.

5. Zabronione jest nadawanie obywatelom jednolitego ogólnokrajowego numeru identyfikacyjnego.

6. Wszystkim gwarantuje się wolny dostęp do sieci komputerowych użyteczności publicznej; ustawa określa zasady dotyczące przepływu danych przez granice oraz odpowiednie formy ochrony danych osobowych i innych danych, których ochronę uzasadnia interes narodowy.

7. Dane osobowe zawarte w zbiorach niezautomatyzowanych podlegają, na zasadach określonych w ustawie, ochronie identycznej jak przewidziana w ustępach poprzednich.

Artykuł 36

(Rodzina, małżeństwo i filiacja)

1. Wszyscy mają prawo założyć rodzinę i zawrzeć małżeństwo na zasadzie całkowitej równości.

2. Ustawa określa warunki i skutki zawarcia małżeństwa oraz jego rozwiązania w razie śmierci lub rozwodu, niezależnie od sposobu, w jaki zostało zawarte.

3. Małżonkowie mają te same prawa i obowiązki w zakresie zdolności prawnej i politycznej oraz utrzymywania i wychowywania dzieci.

4. Dzieci urodzone poza małżeństwem nie mogą być z tego powodu w żaden sposób dyskryminowane, a ustawy i urzędy nie mogą używać dyskryminujących określeń dotyczących filiacji.

5. Rodzice mają obowiązek wychowywania i utrzymywania swoich dzieci.

6. Dzieci nie mogą zostać oddzielone od rodziców, z wyjątkiem przypadków, gdy rodzice nie wypełniają wobec nich podstawowych obowiązków, przy czym o oddzieleniu zawsze decyduje sąd.

7. Adopcja jest regulowana i chroniona przez ustawę, która ustanawia postępowanie umożliwiające jej niezwłoczne przeprowadzenie.

Artykuł 37

(Wolność wypowiedzi i informacji)

1. Wszyscy mają prawo do swobodnego wypowiadania i rozpowszechniania swoich myśli za pośrednictwem słów, obrazów lub w jakikolwiek inny sposób, a także prawo do rozpowszechniania, poszukiwania i uzyskiwania informacji, bez przeszkód i dyskryminacji.

2. Korzystanie z tych praw nie może być uniemożliwione lub ograniczone przez jakikolwiek rodzaj lub formę cenzury.

3. Przestępstwa i wykroczenia porządkowe popełnione przy korzystaniu z wymienionych praw podlegają ogólnym zasadom prawa karnego lub prawa wykroczeń porządkowych, przy czym ich osądzenie należy odpowiednio do kompetencji sądów albo niezależnego organu administracyjnego, na zasadach określonych w ustawie.

4. Wszystkim osobom fizycznym i prawnym zapewnia się, na zasadzie równości i skuteczności, prawo do odpowiedzi i sprostowania, a także prawo do odszkodowania za poniesione szkody.

Artykuł 38

(Wolność prasy i środków społecznego przekazu)

1. Zapewnia się wolność prasy.

2. Wolność prasy obejmuje:

a) wolność wypowiedzi i twórczości dla dziennikarzy i współpracowników, a także ich udział w określaniu linii programowej odpowiednich organów środków społecznego przekazu, z wyjątkiem organów o charakterze doktrynalnym lub wyznaniowym;

b) prawo dziennikarzy, na zasadach określonych w ustawie, do dostępu do źródeł informacji, do ochrony niezależności i do tajemnicy zawodowej, a także prawo do wybierania komitetów redakcyjnych;

c) prawo do zakładania gazet i innych publikacji bez potrzeby uprzedniego uzyskania zezwolenia administracyjnego lub upoważnienia oraz bez potrzeby uiszczania kaucji.

3. Ustawa zapewnia, w sposób ogólny, jawność nazwisk właścicieli i źródeł finansowania środków społecznego przekazu.

4. Państwo zapewnia wolność i niezależność środków społecznego przekazu od władzy politycznej i władzy gospodarczej, narzuca zasadę specjalizacji przedsiębiorstwom posiadającym organy informacji ogólnej, traktując je i udzielając pomocy w sposób wolny od dyskryminacji oraz zapobiega ich koncentracji, szczególnie koncentracji poprzez udziały w wielu przedsiębiorstwach oraz udziały krzyżowe.

5. Państwo zapewnia istnienie i działanie publicznych programów radia i telewizji.

6. Struktura i działalność środków społecznego przekazu sektora publicznego powinny być niezależne od Rządu, administracji i innych władz publicznych, a także zapewniać możliwość wyrażania i konfrontowania różnych orientacji i poglądów.

7. Stacje emitujące programy radiowe i telewizyjne mogą funkcjonować jedynie po uzyskaniu koncesji przyznawanej w drodze publicznego konkursu ofert, na zasadach przewidzianych w ustawie.

Artykuł 39

(Wysoki Urząd do Spraw Komunikacji Społecznej ⁴⁾ )

1. Wysoki Urząd do Spraw Komunikacji Społecznej stoi na straży prawa do informacji, wolności prasy i niezależności środków społecznego przekazu od władzy politycznej i władzy gospodarczej, a także możliwości wyrażania i konfrontowania różnych orientacji i poglądów oraz korzystania z prawa do czasu antenowego, do odpowiedzi i do repliki w sprawach politycznych.

2. Ustawa określa pozostałe zadania i kompetencje Wysokiego Urzędu do Spraw Komunikacji Społecznej i reguluje jego funkcjonowanie.

3. Wysoki Urząd do Spraw Komunikacji Społecznej jest organem niezależnym, złożonym z jedenastu członków wybieranych na zasadach określonych w ustawie, w którego skład wchodzą obowiązkowo:

a) sędzia lub prokurator ⁵⁾ wyznaczony przez Najwyższą Radę Sądownictwa ⁶⁾, sprawujący funkcję przewodniczącego;

b) pięciu członków wybieranych przez Zgromadzenie Republiki w systemie proporcjonalnym zgodnie z metodą najwyższej średniej d'Hondta;

c) jeden członek wyznaczony przez Rząd;

d) czterech członków reprezentujących opinię publiczną, środki społecznego przekazu i kulturę.

4. Wysoki Urząd do Spraw Komunikacji Społecznej bierze udział, na zasadach określonych w ustawie, w procedurze przyznawania koncesji stacjom telewizyjnym i radiowym.

5. Wysoki Urząd do Spraw Komunikacji Społecznej bierze udział, na zasadach określonych w ustawie, w powoływaniu i odwoływaniu dyrektorów publicznych środków społecznego przekazu.

Artykuł 40

(Prawo do czasu antenowego, do odpowiedzi i do repliki politycznej)

1. Partie polityczne, organizacje związkowe, zawodowe oraz organizacje reprezentujące różne dziedziny gospodarki, a także inne organizacje społeczne o zasięgu ogólnokrajowym, mają prawo do czasu antenowego w publicznym radiu i telewizji, przydzielonego w zależności od ich znaczenia i reprezentatywności, zgodnie z obiektywnymi kryteriami określonymi w ustawie.

2. Partie polityczne reprezentowane w Zgromadzeniu Republiki i nie wchodzące w skład Rządu mają prawo, na zasadach określonych w ustawie, do czasu antenowego w publicznym radiu i telewizji, przydzielonego stosownie do ich reprezentatywności, a także prawo do odpowiedzi i do repliki politycznej wobec politycznych deklaracji Rządu, o takim samym czasie trwania i znaczeniu, jak czas antenowy i deklaracje Rządu; z analogicznych praw korzystają, na terenie swoich regionów, partie reprezentowane w regionalnych zgromadzeniach ustawodawczych.

3. W czasie kampanii wyborczej kandydaci mają prawo do czasu antenowego w stacjach radiowych i telewizyjnych o zasięgu ogólnokrajowym i regionalnym, przydzielanego regularnie i sprawiedliwie, na zasadach określonych w ustawie.

Artykuł 41

(Wolność sumienia, religii i kultu)

1. Wolność sumienia, religii i kultu jest nienaruszalna.

2. Nikt nie może być prześladowany, pozbawiony praw albo zwolniony z obowiązków lub powinności obywatelskich z powodu swoich poglądów lub praktyk religijnych.

3. Nikt nie może być indagowany przez jakikolwiek organ władzy o swoje poglądy lub praktyki religijne, z wyjątkiem przypadku zbierania danych statystycznych, niemożliwych do powiązania z konkretnymi osobami, ani ponosić uszczerbku w przypadku odmówienia odpowiedzi.

4. Kościoły i inne wspólnoty religijne są rozdzielone od państwa i są wolne w swojej organizacji oraz wykonywaniu swoich funkcji i sprawowaniu kultu.

5. Zapewnia się wolność nauczania wszelkich religii prowadzonego w obrębie danego wyznania, a także wolność korzystania z własnych środków społecznego przekazu w celu prowadzenia swojej działalności.

6. Zapewnia się, zgodnie z ustawą, prawo do odmowy służby wojskowej z powodu przekonań.

Artykuł 42

(Wolność twórczości kulturalnej)

1. Twórczość intelektualna, artystyczna i naukowa jest wolna.

2. Wolność ta obejmuje prawo do tworzenia, wytwarzania i rozpowszechniania dzieł naukowych, literackich i artystycznych oraz ochronę ustawową praw autorskich.

Artykuł 43

(Wolność pobierania nauki i nauczania)

1. Zapewnia się wolność pobierania nauki i nauczania.

2. Państwo nie może opracowywać programów edukacyjnych i kulturalnych kierując się jakimikolwiek dyrektywami filozoficznymi, estetycznymi, politycznymi, ideologicznymi bądź religijnymi.

3. Szkolnictwo publiczne nie ma charakteru wyznaniowego.

4. Zapewnia się prawo zakładania szkół prywatnych i spółdzielczych.

Artykuł 44

(Prawo przemieszczania się i prawo do emigracji)

1. Wszystkim zapewnia się prawo przemieszczania się i swobodnego osiedlania w każdej części terytorium państwowego.

2. Wszystkim zapewnia się prawo do wyemigrowania i do opuszczenia terytorium państwowego oraz prawo do powrotu.

Artykuł 45

(Prawo do zgromadzania się i manifestacji)

1. Obywatele mają prawo do zgromadzania się pokojowo i bez broni, również w miejscach publicznych, bez potrzeby uzyskiwania jakiegokolwiek zezwolenia.

2. Wszystkim obywatelom przyznaje się prawo do manifestacji.

Artykuł 46

(Wolność zrzeszania się)

1. Obywatele mają prawo do swobodnego tworzenia zrzeszeń, bez potrzeby uzyskiwania jakiegokolwiek zezwolenia, pod warunkiem, że nie szerzą one przemocy, a ich cele nie są sprzeczne z ustawą karną.

2. Zrzeszenia swobodnie realizują swoje cele, bez ingerencji ze strony władz publicznych, i mogą zostać rozwiązane przez państwo lub zawieszone w swojej działalności wyłącznie w przypadkach przewidzianych w ustawie i wyłącznie na podstawie orzeczenia sądowego.

3. Nikogo nie można w żaden sposób zmuszać do wstąpienia do zrzeszenia, ani do pozostania w nim.

4. Nie są dozwolone zrzeszenia zbrojne bądź typu wojskowego, zrzeszenia zmilitaryzowane lub paramilitarne, ani organizacje rasistowskie lub głoszące ideologię faszystowską.

Artykuł 47

(Wolność wyboru zawodu i dostęp do służby publicznej)

1. Wszyscy mają prawo do swobodnego wyboru zawodu i rodzaju pracy, z zastrzeżeniem ograniczeń ustawowych, narzuconych przez interes zbiorowy lub wynikających ze zdolności danej osoby.

2. Wszyscy obywatele mają prawo dostępu do służby publicznej, na zasadach równości i wolności, z reguły na podstawie konkursu.

Rozdział II

Prawa, wolności i gwarancje udziału w życiu politycznym

Artykuł 48

(Udział w życiu politycznym)

1. Wszyscy obywatele mają prawo do udziału w życiu politycznym i w kierowaniu sprawami publicznymi kraju, bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli.

2. Wszyscy obywatele mają prawo do uzyskiwania obiektywnych wyjaśnień w sprawie działań podejmowanych przez państwo i inne podmioty publiczne oraz prawo do otrzymywania od Rządu i pozostałych władz informacji o zarządzaniu sprawami publicznymi.

Artykuł 49

(Prawo wybierania)

1. Prawo wybierania posiadają wszyscy obywatele, którzy ukończyli osiemnaście lat, z wyjątkiem przypadków niezdolności prawnej przewidzianych w ustawie ogólnej.

2. Prawo wybierania może być wykonywane tylko osobiście, a jego realizacja stanowi powinność obywatelską.

Artykuł 50

(Prawo dostępu do urzędów publicznych)

1. Wszyscy obywatele mają prawo dostępu, na zasadach równości i wolności, do urzędów publicznych.

2. Nikt nie może podlegać dyskryminacji w zakresie przydzielania stanowisk, zatrudnienia, kariery zawodowej lub świadczeń socjalnych, do których jest uprawniony, z powodu korzystania z praw politycznych lub sprawowania urzędów publicznych.

3. W zakresie dostępu do urzędów obieralnych ustawa może ustanowić ograniczenia biernego prawa wyborczego, niezbędne dla zapewnienia wolności wyboru wyborców oraz samodzielności i niezależności w sprawowaniu danego urzędu.

Artykuł 51

(Zrzeszenia i partie polityczne)

1. Wolność zrzeszania się obejmuje prawo zakładania zrzeszeń i partii politycznych, prawo przynależenia do nich oraz do współudziału w sposób demokratyczny, poprzez te organizacje, w kształtowaniu woli ludowej i organizacji władzy politycznej.

2. Nikt nie może być równocześnie członkiem dwóch partii politycznych, nikt też nie może zostać pozbawiony jakiegokolwiek prawa z powodu przynależności do legalnie utworzonej partii politycznej lub wystąpienia z niej.

3. Partie polityczne nie mogą używać nazw, które zawierają określenia bezpośrednio związane z jakąkolwiek religią lub kościołem oraz emblematów, które mogą być mylone z symbolami narodowymi lub religijnymi, przy czym przepis ten nie narusza filozofii lub ideologii, będących inspiracją ich programów.

4. Nie można tworzyć partii, których nazwa lub założenia programowe nadają im charakter lub zasięg regionalny.

5. Partie polityczne powinny kierować się zasadami jawności, demokratycznej organizacji, demokratycznego zarządzania i współuczestnictwa wszystkich swoich członków.

6. Ustawa ustanawia zasady finansowania partii politycznych, w szczególności warunki i granice finansowania z funduszy publicznych, a także wymagania dotyczące ujawniania majątku i rachunków partii.

Artykuł 52

(Prawo petycji i prawo do actio popularis)

1. Wszyscy obywatele mają prawo do przedstawiania, indywidualnie lub zbiorowo, organom suwerenności lub innym władzom, petycji, zażaleń, odwołań lub skarg w celu obrony swoich praw, obrony Konstytucji, ustaw lub interesu powszechnego, a także mają prawo do uzyskania w rozsądnym terminie informacji na temat sposobu ich rozpatrzenia.

2. Ustawa określa zasady rozpatrywania na posiedzeniu plenarnym petycji przedstawianych zbiorowo Zgromadzeniu Republiki.

3. Przyznaje się wszystkim prawo do występowania z actio popularis, osobiście lub poprzez zrzeszenia występujące w obronie określonych interesów, w przypadkach i na zasadach określonych w ustawie, w tym również prawo żądania odpowiedniego odszkodowania dla pokrzywdzonego lub pokrzywdzonych, w szczególności w celu:

a) przyczyniania się do zapobiegania, zwalczania i ścigania na drodze sądowej przestępstw przeciwko zdrowiu publicznemu, prawom konsumenta, jakości życia, ochronie środowiska i dziedzictwa kulturowego;

b) obrony dóbr należących do państwa, do regionów autonomicznych i do jednostek władzy lokalnej.

Rozdział III

Prawa i wolności pracownicze i ich gwarancje

Artykuł 53

(Pewność zatrudnienia)

Gwarantuje się pracownikom pewność zatrudnienia; zwolnienie z pracy bez uzasadnionego powodu lub z powodów politycznych bądź ideologicznych jest zabronione.

Artykuł 54

(Komisje pracownicze)

1. Pracownicy mają prawo tworzenia komisji pracowniczych w celu obrony swoich interesów i udziału w sposób demokratyczny w życiu swojego przedsiębiorstwa.

2. Pracownicy decydują o zakładaniu komisji pracowniczych, zatwierdzają ich statuty i wybierają ich członków w głosowaniu bezpośrednim i tajnym.

3. Mogą być utworzone komisje koordynacyjne w celu zapewnienia szerszego udziału w restrukturyzacji gospodarczej oraz zagwarantowania interesów pracowników.

4. Członkowie komisji korzystają z ochrony prawnej przyznanej przedstawicielom związkowym.

5. Komisje pracownicze mają prawo:

a) otrzymywać wszelkie informacje niezbędne do swojej działalności;

b) sprawować kontrolę nad zarządzaniem przedsiębiorstwem;

c) uczestniczyć w procesach restrukturyzacji przedsiębiorstwa, w szczególności w sprawach szkolenia pracowników lub zmiany warunków pracy;

d) uczestniczyć w opracowywaniu ustawodawstwa pracy oraz planów gospodarczo-społecznych dotyczących danego sektora gospodarki;

e) zarządzać lub uczestniczyć w zarządzaniu działalnością socjalną przedsiębiorstwa;

f) podejmować działania na rzecz wyborów przedstawicieli pracowników do organów socjalnych w przedsiębiorstwach należących do państwa lub do innych podmiotów publicznych, na zasadach określonych w ustawie.

Artykuł 55

(Wolność związkowa)

1. Pracownikom gwarantuje się wolność związkową - stanowiącą warunek i gwarancję jedności pracowników w obronie własnych praw i interesów.

2. W szczególności w zakresie korzystania z wolności związkowej gwarantuje się pracownikom, bez jakiejkolwiek dyskryminacji:

a) wolność tworzenia organizacji związkowych na wszystkich szczeblach;

b) wolność wstępowania do organizacji związkowych, przy czym żaden pracownik nie może być zmuszony do płacenia składek organizacji związkowej, której nie jest członkiem;

c) wolność określania swojej organizacji i stanowienia wewnętrznych regulacji przez związki zawodowe;

d) prawo do prowadzenia działalności związkowej w przedsiębiorstwie;

e) prawo do ustalania kierunków działania, zgodnie z zasadami przewidzianymi w statutach.

3. Związki zawodowe kierują się demokratycznymi zasadami organizacji i zarządzania, których podstawą są wybory organów kierowniczych przeprowadzane okresowo i w tajnym głosowaniu, bez potrzeby uzyskiwania zezwoleń lub dokonywania rejestracji, i opierają się na aktywnym udziale pracowników we wszystkich dziedzinach działalności związkowej.

4. Związki zawodowe są niezależne od organizacji pracodawców, od państwa, wyznań religijnych, od partii i innych organizacji politycznych, przy czym gwarancje tej niezależności, stanowiącej podstawę jedności klas pracujących, określa ustawa.

5. Związki zawodowe mają prawo nawiązywać stosunki z międzynarodowymi organizacjami związkowymi i wstępować do nich.

6. Wybrani przedstawiciele pracowników korzystają z prawa do uzyskiwania informacji i porad, a także do odpowiedniej ochrony prawnej przed wszelkimi formami nacisku, przymusu lub ograniczeń w zakresie prawowitego sprawowania swoich funkcji.

Artykuł 56

(Prawa związków zawodowych i rokowania zbiorowe)

1. Do związków zawodowych należy obrona i propagowanie obrony praw i interesów pracowników, których reprezentują.

2. Związki zawodowe mają prawo:

a) uczestniczyć w opracowywaniu ustawodawstwa pracy;

b) uczestniczyć w zarządzaniu instytucjami zabezpieczeń społecznych i innymi organizacjami, których celem jest realizacja interesów pracowników;

c) wypowiadać się na temat planów gospodarczo-społecznych i uczestniczyć w ich realizacji;

d) wybierać swoich przedstawicieli do instytucji konsultacyjnych w zakresie spraw społecznych, na zasadach określonych w ustawie;

e) uczestniczyć w procesach restrukturyzacji przedsiębiorstw, w szczególności w sprawach szkolenia pracowników lub zmiany warunków pracy.

3. Związki zawodowe mają zagwarantowane i określone ustawą prawo do rokowań zbiorowych.

4. Ustawa zawiera regulacje dotyczące uprawnienia do zawierania układów zbiorowych oraz skuteczności zawartych w nich norm.

Artykuł 57

(Prawo do strajku i zakaz lokautu)

1. Gwarantuje się prawo do strajku.

2. Do pracowników należy określanie zakresu interesów, których obrona przybiera formę strajku, przy czym zakres ten nie może zostać ograniczony przez ustawę.

3. Ustawa określa zasady świadczenia podczas strajku usług niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa oraz utrzymania sprawności urządzeń i instalacji, a także minimalnego zakresu usług niezbędnych do zaspokojenia naglących potrzeb społecznych.

4. Lokaut jest zakazany.

Tytuł III

PRAWA I OBOWIĄZKI GOSPODARCZE, SPOŁECZNE I KULTURALNE

Rozdział I

Prawa i obowiązki gospodarcze

Artykuł 58

(Prawo do pracy)

1. Wszyscy mają prawo do pracy.

2. W celu zapewnienia prawa do pracy, państwo ma obowiązek podejmowania działań na rzecz:

a) realizacji polityki pełnego zatrudnienia;

b) zapewnienia równości szans przy wyborze zawodu lub rodzaju pracy oraz stworzenia warunków, aby dostęp do jakichkolwiek stanowisk, do pracy lub zawodu nie został uniemożliwiony lub ograniczony z powodu płci;

c) kształcenia kulturalnego i technicznego oraz dokształcania zawodowego pracowników.

Artykuł 59

(Prawa pracownicze)

1. Wszyscy pracownicy, niezależnie od wieku, płci, rasy, obywatelstwa, miejsca urodzenia, religii, przekonań politycznych lub ideologicznych, mają prawo do:

a) wynagrodzenia za pracę w zależności od ilości, rodzaju i jakości wykonywanej pracy, zgodnie z zasadą takiej samej płacy za taką samą pracę, tak aby zapewnić godną egzystencję;

b) organizacji pracy w warunkach zapewniających godność społeczną, umożliwiających rozwój osobisty oraz pogodzenie życia zawodowego z życiem rodzinnym;

c) wykonywania pracy z zachowaniem higieny, bezpieczeństwa i zdrowia;

d) wypoczynku i do rozrywki, do ustalenia maksymalnej długości dnia pracy, do cotygodniowego wypoczynku i do okresowych płatnych urlopów;

e) pomocy materialnej w wypadku niezawinionego znalezienia się bez pracy;

f) pomocy oraz do sprawiedliwego odszkodowania w razie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.

2. Do obowiązków państwa należy zapewnienie pracownikom warunków pracy, wynagradzania i wypoczynku, do których mają prawo, a w szczególności:

a) ustanawianie i rewaloryzowanie minimalnej płacy w skali kraju, przy uwzględnieniu między innymi, potrzeb pracowników, wzrostu kosztów utrzymania, poziomu rozwoju sił wytwórczych, wymagań w zakresie zapewnienia stabilności gospodarczej i finansowej oraz akumulacji kapitału w celu zapewnienia rozwoju;

b) ustalanie, na szczeblu ogólnokrajowym, maksymalnych norm czasu pracy;

c) szczególną ochronę pracy kobiet podczas ciąży i po porodzie, ochronę pracy małoletnich, niepełnosprawnych oraz osób, których praca jest szczególnie ciężka lub których warunki pracy nie spełniają wymogów higieny, są szkodliwe dla zdrowia lub są niebezpieczne;

d) systematyczne rozwijanie sieci ośrodków wypoczynkowych i urlopowych, we współpracy z organizacjami społecznymi;

e) ochronę warunków pracy pracowników kształcących się.

3. Płace objęte są specjalnymi gwarancjami, na zasadach określonych w ustawie.

Artykuł 60

(Prawa konsumentów)

1. Konsumenci mają prawo do odpowiedniej jakości konsumowanych towarów i usług, do przeszkolenia i do informacji, do ochrony zdrowia, bezpieczeństwa oraz do ochrony swoich interesów gospodarczych, a także prawo do odszkodowania za poniesione szkody.

2. Reklama jest uregulowana w ustawie, przy czym zakazane jest stosowanie reklamy ukrytej, pośredniej lub wprowadzającej w błąd.

3. Zrzeszenia konsumentów i spółdzielnie spożywców mają prawo, na zasadach określonych w ustawie, do pomocy ze strony państwa oraz do wysłuchania w sprawach dotyczących ochrony konsumentów, przy czym uznaje się ich legitymację procesową w zakresie obrony swoich członków oraz obrony interesów zbiorowych lub rozproszonych.⁷⁾

Artykuł 61

(Inicjatywa prywatna, spółdzielcza i samorządowa)

1. Prywatna inicjatywa gospodarcza może być swobodnie podejmowana w granicach określonych przez Konstytucję i ustawy, z uwzględnieniem interesu powszechnego.

2. Wszyscy mają prawo do swobodnego zakładania spółdzielni, pod warunkiem przestrzegania zasad spółdzielczości.

3. Spółdzielnie swobodnie rozwijają swoją działalność w granicach ustaw, przy czym mogą one zrzeszać się w związki, federacje i konfederacje oraz inne formy organizacji przewidziane przez prawo.

4. Ustawa określa odrębności organizacyjne dla spółdzielni z udziałem podmiotów publicznych.

5. Uznaje się prawo do samorządu gospodarczego, na zasadach określonych w ustawie.

Artykuł 62

(Prawo własności prywatnej)

1. Wszystkim zapewnia się prawo do własności prywatnej oraz do jej przenoszenia między żyjącymi lub na wypadek śmierci, na zasadach określonych w Konstytucji.

2. Rekwizycja i wywłaszczenie na cele użyteczności publicznej mogą nastąpić wyłącznie na podstawie ustawy i przy zapłaceniu sprawiedliwego odszkodowania.

Rozdział II

Prawa i obowiązki społeczne

Artykuł 63

(Zabezpieczenia społeczne i solidarność)

1. Wszyscy mają prawo do zabezpieczenia społecznego.

2. Obowiązkiem państwa jest organizowanie, koordynowanie i subwencjonowanie jednolitego i zdecentralizowanego systemu zabezpieczenia społecznego, z udziałem związków zawodowych, innych organizacji reprezentujących pracowników oraz zrzeszeń reprezentujących inne osoby objęte świadczeniami.

3. System zabezpieczenia społecznego zapewnia obywatelom ochronę w razie choroby, starości, inwalidztwa, wdowieństwa i sieroctwa, a także w razie pozostawania bez pracy oraz w każdym przypadku braku lub ograniczenia środków do życia lub zdolności do wykonywania pracy.

4. Cały okres pracy stanowi podstawę, na zasadach określonych w ustawie, do obliczania emerytur i rent, niezależnie od sektora gospodarczego, w którym wykonywało się pracę.

5. Państwo wspomaga i kontroluje, na zasadach określonych w ustawie, działalność i funkcjonowanie prywatnych instytucji pomocy społecznej oraz innych instytucji uznanych za instytucje użyteczności publicznej i nie mających charakteru zarobkowego, w celu wykonania zadań solidarności społecznej określonych w szczególności w niniejszym artykule, w art. 67 ust. 2 pkt b), art. 69, art. 70 ust. 1 pkt e) oraz art. 71 i art. 72.

Artykuł 64

(Zdrowie)

1. Wszyscy mają prawo do ochrony zdrowia oraz obowiązek dbania o zdrowie i promowania zdrowia.

2. Prawo do ochrony zdrowia jest realizowane poprzez:

a) ogólnokrajowy, powszechny i ogólny system opieki zdrowotnej, w zamierzeniu bezpłatny, uwzględniający warunki gospodarcze i społeczne obywateli;

b) stworzenie warunków gospodarczych, społecznych, kulturalnych oraz warunków w zakresie środowiska naturalnego, które zagwarantują w szczególności ochronę dzieci, młodzieży i osób w podeszłym wieku, poprzez systematyczne polepszanie warunków życia i pracy oraz popieranie kultury fizycznej i sportowej, szkolnej i masowej, a także poprzez rozwój edukacji zdrowotnej ludu i szerzenie zdrowego trybu życia.

3. W celu zapewnienia prawa do ochrony zdrowia, do państwa w pierwszej kolejności należy:

a) zagwarantowanie wszystkim obywatelom, niezależnie od ich sytuacji materialnej, dostępu do opieki zdrowotnej prewencyjnej, leczniczej i rehabilitacyjnej;

b) zagwarantowanie, aby całe terytorium kraju zostało wyposażone w sposób racjonalny i skuteczny w personel i placówki lecznicze;

c) dążenie do uspołecznienia kosztów leczenia i lekarstw;

d) regulowanie i kontrolowanie lecznictwa prywatnego oraz przedsiębiorstw świadczących usługi medyczne, przy zapewnieniu współpracy z państwową opieką zdrowotną, w celu zagwarantowania odpowiedniej jakości i skuteczności państwowej i prywatnej służby zdrowia;

e) regulowanie i kontrolowanie produkcji, dystrybucji, komercjalizacji i użycia środków chemicznych, biologicznych i farmaceutycznych oraz innych środków leczniczych i diagnostycznych;

f) ustalanie polityki mającej na celu zapobieganie uzależnieniu od narkotyków oraz leczenie tego uzależnienia.

4. Zarządzanie państwową służbą zdrowia opiera się na zasadzie decentralizacji i partycypacji.

Artykuł 65

(Mieszkalnictwo i urbanistyka)

1. Wszyscy mają prawo do mieszkania o odpowiedniej wielkości, dla siebie i swojej rodziny, zapewniającego higienę i wygodę oraz chroniącego intymność osobistą i prywatność rodzinną.

2. W celu zapewnienia prawa do mieszkania, do obowiązku państwa należy:

a) przygotowywanie i realizowanie polityki mieszkaniowej w ramach planów ogólnego zagospodarowania terytorium, opartej na planach urbanistycznych, które gwarantują funkcjonowanie odpowiedniej sieci komunikacyjnej i infrastruktury społecznej;

b) popieranie we współpracy z władzami lokalnymi budownictwa tanich mieszkań socjalnych;

c) stymulowanie budownictwa prywatnego, przy jednoczesnym podporządkowaniu go interesowi powszechnemu oraz ułatwianie nabycia lub wynajęcia mieszkania;

d) popieranie i wspomaganie inicjatyw wspólnot lokalnych i mieszkańców, zmierzających do rozwiązania lokalnych problemów mieszkaniowych oraz pobudzanie tworzenia spółdzielni mieszkaniowych i budowy mieszkań własnymi siłami.

3. Państwo prowadzi politykę zmierzającą do stworzenia systemu czynszów współmiernego z dochodami rodzin oraz umożliwiającą nabycie własnego mieszkania.

4. Państwo, regiony autonomiczne i jednostki władzy lokalnej określają zasady zajmowania, wykorzystywania i przebudowy terenów miejskich, w szczególności poprzez stosowanie instrumentów planowania w ramach ustaw dotyczących zagospodarowania terytorium i urbanistyki oraz przeprowadzają wywłaszczenia gruntów, niezbędne dla osiągnięcia celów użyteczności publicznej w zakresie urbanistyki.

5. Gwarantuje się udział zainteresowanych w opracowywaniu instrumentów planowania urbanistycznego oraz wszelkich innych instrumentów w zakresie planowania zagospodarowania przestrzennego terytorium.

Artykuł 66

(Środowisko i jakość życia)

1. Wszyscy mają prawo do środowiska przyjaznego dla człowieka, zdrowego i zrównoważonego ekologicznie oraz obowiązek jego ochrony.

2. W celu zapewnienia prawa do środowiska w warunkach trwałego rozwoju, państwo ma obowiązek, wykorzystując swoje instytucje oraz zaangażowanie i udział obywateli:

a) zapobiegać zanieczyszczeniu środowiska, jego skutkom i szkodliwym formom erozji oraz sprawować kontrolę nad nimi;

b) regulować zagospodarowanie terytorium i podejmować działania na jego rzecz, mając na uwadze właściwą lokalizację działalności gospodarczej, zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy oraz podnoszenie wartości krajobrazu;

c) tworzyć i powiększać rezerwaty i parki naturalne i wypoczynkowe, a także inwentaryzować i chronić krajobrazy i miejsca o szczególnej wartości, aby zapewnić ochronę przyrody oraz zachować wartości kulturowe o znaczeniu historycznym lub artystycznym;

d) popierać racjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych, zapewniając ochronę ich zdolności do odnawiania się oraz równowagę ekologiczną, przy poszanowaniu zasady solidarności międzypokoleniowej;

e) podnosić, w porozumieniu z jednostkami władzy lokalnej, jakość środowiska w miejscowościach i miastach, w szczególności w zakresie architektury i ochrony stref zabytkowych;

f) promować działania na rzecz włączenia planów ochrony środowiska do zakresu polityk dotyczących poszczególnych sektorów gospodarczych;

g) szerzyć wiedzę z zakresu ochrony środowiska i szacunek dla walorów środowiska naturalnego;

h) zagwarantować, aby polityka podatkowa zapewniała zarówno rozwój, jak i ochronę środowiska i jakości życia.

Artykuł 67

(Rodzina)

1. Rodzina, jako podstawowa jednostka społeczna, ma prawo do opieki ze strony społeczeństwa i państwa oraz prawo do urzeczywistniania wszelkich warunków, które umożliwiają rozwój osobisty jej członkom.

2. Do obowiązków państwa w zakresie ochrony rodziny należy w szczególności:

a) podejmowanie działań na rzecz niezależności społecznej i materialnej rodzin;

b) uczestniczenie w tworzeniu krajowej sieci żłobków i innych form infrastruktury społecznej służących rodzinie, zagwarantowanie dostępu do nich oraz prowadzenie polityki na rzecz osób w podeszłym wieku;

c) współpraca z rodzicami w wychowywaniu dzieci;

d) zagwarantowanie prawa do planowania rodziny przy poszanowaniu wolności osobistej poprzez ułatwianie dostępu do informacji oraz do metod i środków, niezbędnych do tego celu, a także poprzez tworzenie struktur prawnych i technicznych, umożliwiających świadome macierzyństwo i ojcostwo;

e) uregulowanie metod sztucznej prokreacji w sposób, który zapewni poszanowanie godności człowieka;

f) dostosowanie podatków i świadczeń socjalnych do kosztów utrzymania rodzinny;

g) ustalanie i prowadzenie całościowej i spójnej polityki rodzinnej, z uwzględnieniem opinii organizacji reprezentujących rodziny.

Artykuł 68

(Ojcostwo i macierzyństwo)

1. Ojciec i matka mają prawo do opieki ze strony społeczeństwa i państwa przy podejmowaniu swoich niezastąpionych czynności względem dzieci, w szczególności w zakresie wychowania, które zapewni dzieciom samorealizację w życiu zawodowym i udział w życiu obywatelskim kraju.

2. Ojcostwo i macierzyństwo stanowią wartości społeczne o szczególnym znaczeniu.

3. Kobiety mają prawo do szczególnej opieki podczas ciąży i po porodzie, przy czym kobiety pracujące mają dodatkowo prawo do zwolnienia z pracy na niezbędny okres, bez utraty wynagrodzenia lub jakichkolwiek uprawnień.

4. Ustawa reguluje udzielanie matce i ojcu zwolnień z pracy na niezbędny okres, który uwzględnia interesy dziecka i potrzeby rodziny.

Artykuł 69

(Dzieci)

1. Dzieci mają prawo do opieki ze strony społeczeństwa i państwa, w celu zapewnienia im pełnego rozwoju, szczególnie opieki przed jakimikolwiek formami porzucenia, dyskryminacji i przymusu oraz w przypadku nadużywania władzy w rodzinie i w innych instytucjach.

2. Państwo zapewnia szczególną opiekę sierotom oraz dzieciom porzuconym lub z jakiejkolwiek przyczyny pozbawionym normalnego środowiska rodzinnego.

3. Zabrania się, na zasadach określonych w ustawie, zatrudniania małoletnich w wieku szkolnym.

Artykuł 70

(Młodzież)

1. Młodzież korzysta ze specjalnej opieki w celu urzeczywistnienia swoich praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych, w szczególności:

a) w zakresie szkolnictwa, szkolenia zawodowego i kultury;

b) przy poszukiwaniu pierwszej pracy, w pracy i w zakresie zabezpieczenia społecznego;

c) w zakresie dostępu do mieszkania;

d) w zakresie wychowania fizycznego i sportu;

e) w wykorzystywaniu czasu wolnego.

2. Głównymi celami polityki względem młodzieży powinny być rozwój osobowości młodzieży oraz tworzenie warunków, które umożliwiają jej rzeczywisty udział w życiu zawodowym oraz rozwijają zamiłowanie do swobodnej twórczości i poczucie służby dla społeczności.

3. Państwo, we współpracy z rodzinami, szkołami, przedsiębiorstwami, organizacjami mieszkańców, zrzeszeniami i fundacjami o celach kulturalnych oraz instytucjami kulturalnymi i rozrywkowymi, popiera i wspomaga organizacje młodzieżowe w dążeniu do osiągnięcia celów wymienionych w ustępie poprzednim oraz popiera i wspomaga międzynarodową wymianę młodzieży.

Artykuł 71

(Obywatele niepełnosprawni)

1. Obywatele niepełnosprawni fizycznie lub umysłowo korzystają z pełni praw oraz podlegają obowiązkom zapisanym w Konstytucji, z wyłączeniem praw i obowiązków, których nie są zdolni wykonywać.

2. Państwo zobowiązuje się prowadzić ogólnokrajową politykę profilaktyki, leczenia, rehabilitacji i integracji społecznej w stosunku do obywateli niepełnosprawnych, udzielać pomocy ich rodzinom, rozwijać pedagogikę uczulającą społeczeństwo na obowiązek szacunku dla niepełnosprawnych i solidarności z nimi, a także podejmować działania na rzecz urzeczywistnienia ich praw, nie naruszając praw i obowiązków należących do rodziców lub opiekunów.

3. Państwo udziela pomocy organizacjom obywateli niepełnosprawnych.

Artykuł 72

(Osoby w podeszłym wieku)

1. Osoby w podeszłym wieku mają prawo do bezpieczeństwa materialnego oraz do warunków mieszkaniowych i warunków życia rodzinnego i wspólnotowego, które zapewniają im poszanowanie autonomii osobistej oraz umożliwiają zapobieganie i przezwyciężanie izolacji lub marginalizacji społecznej.

2. Polityka względem osób w podeszłym wieku obejmuje środki o charakterze gospodarczym, społecznym i kulturalnym, których celem jest zapewnienie osobom w podeszłym wieku możliwości samorealizacji poprzez aktywny udział w życiu społeczności.

Rozdział III

Prawa i obowiązki kulturalne

Artykuł 73

(Oświata, kultura i nauka)

1. Wszyscy mają prawo do oświaty i kultury.

2. Państwo podejmuje działania na rzecz demokratyzacji oświaty i stworzenia warunków, w których edukacja, realizowana przez szkoły i inne ośrodki kształcenia, przyczynia się do zapewnienia równości szans, do usuwania nierówności gospodarczych, społecznych i kulturowych, do rozwoju osobowości i ducha tolerancji, wzajemnego zrozumienia, solidarności i odpowiedzialności, do postępu społecznego oraz do demokratycznego udziału w życiu zbiorowym.

3. Państwo podejmuje działania na rzecz demokratyzacji kultury oraz zachęca i zapewnia wszystkim obywatelom dostęp do dóbr kulturalnych i możliwośc twórczości kulturalnej, współpracując ze środkami społecznego przekazu, zrzeszeniami i fundacjami o celach kulturalnych, instytucjami kulturalnymi i rozrywkowymi, stowarzyszeniami na rzecz obrony dziedzictwa kulturowego, organizacjami mieszkańców i innymi placówkami kulturalnymi.

4. Państwo popiera i wspomaga twórczość i badania naukowe, a także innowacje technologiczne, tak aby zapewnić ich wolność i autonomię, zwiększyć konkurencyjność i umożliwić współpracę między instytucjami naukowymi a przedsiębiorstwami.

Artykuł 74

(Nauczanie)

1. Wszyscy mają prawo do pobierania nauki przy jednoczesnym zagwarantowaniu prawa do równych szans w zakresie dostępu do szkoły i ukończenia nauki.

2. Realizując politykę edukacyjną, państwo ma obowiązek:

a) zapewnić powszechne, obowiązkowe i bezpłatne nauczanie podstawowe;

b) stworzyć system publiczny opieki przedszkolnej i rozwijać system ogólny opieki przedszkolnej;

c) zapewnić kształcenie ustawiczne i wyeliminować analfabetyzm;

d) zapewnić wszystkim obywatelom, stosownie do ich zdolności, dostęp do najwyższych szczebli szkolnictwa, możliwość prowadzenia badań naukowych i twórczości artystycznej;

e) wprowadzać stopniowo bezpłatność wszystkich szczebli szkolnictwa;

f) integrować szkoły ze społecznościami, którym służą, i ustanawiać więzi pomiędzy nauczaniem a działalnością gospodarczą, społeczną i kulturalną;

g) popierać i umożliwiać dostęp osób niepełnosprawnych do nauczania i wspomagać nauczanie specjalne, kiedy jest to konieczne;

h) chronić i podnosić wartość portugalskiego języka migowego, jako przejawu kultury i środka zapewniającego dostęp do nauki oraz równość szans;

i) zapewnić dzieciom emigrantów nauczanie języka portugalskiego i dostęp do kultury portugalskiej;

j) zapewnić dzieciom imigrantów odpowiednią pomoc w celu urzeczywistnienia prawa do nauki.

Artykuł 75

(Nauczanie publiczne, prywatne i spółdzielcze)

1. Państwo tworzy sieć publicznych instytucji, która odpowiada potrzebom całej ludności.

2. Państwo uznaje i nadzoruje nauczanie prywatne i spółdzielcze, na zasadach określonych w ustawie.

Artykuł 76

(Uniwersytety i dostęp do szkolnictwa wyższego)

1. Zasady dostępu do uniwersytetów i innych instytucji szkolnictwa wyższego zapewniają równość szans i demokratyzację systemu nauczania, przy uwzględnieniu zapotrzebowania na wykształcone kadry oraz podnoszenia poziomu szkolnictwa, kultury i nauki kraju.

2. Uniwersytety korzystają, na zasadach określonych w ustawie, z autonomii statutowej, naukowej, pedagogicznej, administracyjnej i finansowej, przy czym autonomia ta nie narusza prawa do odpowiedniej oceny poziomu nauczania.

Artykuł 77

(Partycypacja demokratyczna w nauczaniu)

1. Nauczyciele i uczniowie mają prawo do uczestniczenia w demokratycznym zarządzaniu szkołą, na zasadach określonych w ustawie.

2. Ustawa reguluje formy udziału stowarzyszeń nauczycieli, uczniów, rodziców oraz społeczności i instytucji o charakterze naukowym w ustalaniu kierunków polityki edukacyjnej.

Artykuł 78

(Korzystanie z dóbr kultury i twórczość kulturalna)

1. Wszyscy mają prawo do korzystania z dóbr kultury i do twórczości kulturalnej oraz mają obowiązek zachowywać, chronić i podnosić wartość dziedzictwa kulturowego.

2. Do obowiązków państwa należy, we współpracy ze wszystkimi placówkami kulturalnymi:

a) zachęcanie wszystkich obywateli do korzystania ze środków i instrumentów działalności kulturalnej oraz zapewnianie im dostępu do nich, a także niwelowanie nierówności istniejących w tej dziedzinie w kraju;

b) wspomaganie inicjatyw, które pobudzają twórczość indywidualną i zbiorową, w jej wielorakich formach i sposobach wyrażania, oraz stymulują większe rozpowszechnianie dzieł i dóbr kultury wysokiej jakości;

c) popieranie ochrony dziedzictwa kulturowego i podnoszenia jego wartości oraz przemienianie go w ożywczy element wspólnej tożsamości kulturowej;

d) rozwijanie stosunków kulturalnych ze wszystkimi narodami, w szczególności z narodami portugalskojęzycznymi oraz zapewnianie ochrony i szerzenie kultury portugalskiej za granicą;

e) harmonizowanie polityki kulturalnej z polityką w innych dziedzinach.

Artykuł 79

(Kultura fizyczna i sport)

1. Wszyscy mają prawo do kultury fizycznej i sportu.

2. Do obowiązków państwa, we współpracy ze szkołami i stowarzyszeniami oraz społecznościami sportowymi, należy popieranie, pobudzanie, ukierunkowanie i wspomaganie uprawiania i szerzenia kultury fizycznej i sportu oraz zapobieganie przemocy w sporcie.