Konstytucja Republiki Południowej Afryki - Rodział 2

Rozdział 2

DEKLARACJA PRAW13

7. Prawa

1. Niniejsza Deklaracja Praw jest podstawą demokracji w Południowej Afryce. Chroni prawa wszystkich ludzi w naszym kraju i potwierdza demokratyczne wartości godności ludzkiej, równości i wolności.
2. Państwo szanuje, chroni, popiera i urzeczywistnia prawa zawarte w Deklaracji Praw.
3. Prawa zawarte w Deklaracji Praw podlegają ograniczeniom ustanowionym lub wskazanym w art. 36 lub w innych częściach Deklaracji.

8. Stosowanie

1. Deklaracja praw stosuje się do całego prawa i wiąże władzę ustawodawczą, władzę wykonawczą i władzę sądowniczą oraz wszystkie organy państwowe.
2. Przepis Deklaracji Praw wiąże osobę fizyczną lub prawną, pod warunkiem, że jego zastosowanie jest możliwe, i w granicach, w jakich to jest możliwe, oraz przy uwzględnieniu natury danego prawa oraz natury wszelkich obowiązków wynikających z tego prawa.
3. W przypadku stosowania przepisu Deklaracji Praw do osoby fizycznej lub prawnej na podstawie ust. 2, sąd:
  a. w celu urzeczywistnienia prawa zawartego w Deklaracji Praw stosuje lub, jeżeli to konieczne, rozwija common law w zakresie, w którym prawodawstwo nie urzeczywistnia tego prawa oraz
  b. może rozwijać normy common law w celu ograniczenia danego prawa pod warunkiem, że ograniczenie to jest zgodne z art. 36 ust. 1.
4. Osoba prawna korzysta z praw zawartych w Deklaracji Praw w zakresie wynikającym z natury tych praw oraz natury danej osoby prawnej.

9. Równość

1. Wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo do równej ochrony prawnej oraz do równego korzystania z prawa.
2. Równość obejmuje pełne i równe korzystanie z wszystkich praw i wolności. W celu osiągnięcia równości mogą zostać zastosowane środki prawodawcze lub inne środki służące ochronie lub wspieraniu osób lub kategorii osób, które doznały uszczerbku w wyniku niesprawiedliwej dyskryminacji.
3. Państwo nie może nikogo niesprawiedliwie dyskryminować bezpośrednio ani pośrednio na podstawie jednego lub więcej kryteriów, do których należą: rasa, płeć biologiczna, płeć kulturowa14 , ciąża, stan cywilny, pochodzenie etniczne lub społeczne, kolor skóry, orientacja seksualna, wiek, inwalidztwo, wyznanie, sumienie, przekonania, kultura, język i urodzenie.
4. Żadna osoba nie może nikogo niesprawiedliwie dyskryminować bezpośrednio ani pośrednio na podstawie jednego lub więcej kryteriów wymienionych w ust. 3. Ustanawia się prawodawstwo ogólnokrajowe w celu zapobiegania lub zakazania niesprawiedliwej dyskryminacji.
5. Dyskryminację na podstawie jednego lub więcej kryteriów wymienionych w ust. 3 uznaje się za niesprawiedliwą, chyba że zostanie wykazane, że jest ona usprawiedliwiona.

10. Godność ludzka

Każdemu przysługuje przyrodzona godność oraz prawo do tego, aby jego godność była szanowana i chroniona.

11. Życie

Każdy ma prawo do życia.

12. Wolność i bezpieczeństwo osobiste

1. Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, obejmujące prawo do tego, aby:
  a. nie zostać pozbawiony wolności w sposób arbitralny lub bez słusznej przyczyny;
  b. nie zostać uwięziony bez procesu sądowego;
  c. być wolny od wszelkich form przemocy ze strony podmiotów publicznych prywatnych;
  d. nie być torturowany w żaden sposób oraz
  e. nie być traktowany ani karany w sposób okrutny, nieludzki lub poniżający.
2. Każdy ma prawo do integralności fizycznej i psychicznej, obejmujące prawo do:
  a. podejmowania decyzji dotyczących rozrodczości;
  b. bezpieczeństwa i kontroli nad swoim ciałem oraz
  c. tego, aby nie być poddawany eksperymentom medycznym lub naukowym bez świadomej zgody.

13. Niewolnictwo, poddaństwo i praca przymusowa

Nikt nie może być zmuszany do niewolnictwa, poddaństwa ani pracy przymusowej.

14. Prywatność

Każdy ma prawo do prywatności, obejmujące prawo do tego, aby:
  a. jego osoba i mieszkanie nie były poddane przeszukaniu;
  b. jego własność nie była poddana przeszukaniu;
  c. jego rzeczy nie zostały zajęte lub
  d. tajemnica jego korespondencji nie została naruszona.

15. Wolność wyznania, przekonań i poglądów

1. Każdy ma prawo do wolności sumienia, wyznania, myśli, przekonań i poglądów.
2. Praktyki religijne mogą odbywać się w instytucjach państwowych lub wspomaganych przez państwo pod warunkiem, że:
  a. praktyki te odbywają się zgodnie z zasadami określonymi przez właściwe władze publiczne;
  b. odbywają się zgodnie z zasadą słuszności oraz
  c. udział w nich jest swobodny i nieprzymuszony.
3. a. Artykuł ten nie stoi na przeszkodzie ustanowieniu prawodawstwa uznającego:
    i. małżeństwa zawarte zgodnie z jakąkolwiek tradycją lub systemem iprawa religijnego, osobowego lub rodzinnego lub
    ii. systemy prawa osobowego lub rodzinnego zgodne z jakąkolwiek tradycją lub przestrzegane przez osoby wyznające określoną religię.
   b. Uznanie na podstawie pkt (a) musi być zgodne z niniejszym artykułem oraz pozostałymi przepisami Konstytucji.

16. Wolność wypowiedzi

1. Każdy ma prawo do wolności wypowiedzi, obejmujące:
  a. wolność prasy i innych środków przekazu;
  b. wolność otrzymywania lub rozpowszechniania informacji lub poglądów;
  c. wolność twórczości artystycznej oraz
  d. wolność nauczania akademickiego i wolność prowadzenia badań naukowych.
2. Prawo, o którym mowa w ust. 1, nie obejmuje:
  a. propagandy wojennej;
  b. podżegania do bezpośredniej przemocy lub
  c. nawoływania do nienawiści wypływającej z różnic rasowych, pochodzenia etnicznego, płci lub wyznania oraz nawoływania będącego zachętą do wyrządzenia krzywdy.

17. Zgromadzenia, manifestacje, pikiety i petycje

Każdy ma prawo do zgromadzania się oraz do manifestowania, pikietowania i składania petycji, pokojowo i bez broni.

18. Wolność zrzeszania się

Każdy ma prawo do wolności zrzeszania się.

19. Prawa polityczne

1. Każdy obywatel może swobodnie dokonywać wyborów politycznych; prawo to obejmuje:
  a. prawo do tworzenia partii politycznych;
  b. prawo do uczestniczenia w działalności partii politycznych i do pozyskiwania ich członków oraz
  c. prawo do prowadzenia kampanii na rzecz partii politycznej lub danej sprawy. 2. Każdy obywatel ma prawo do wolnych, sprawiedliwych i okresowo przeprowadzanych wyborów do wszystkich ciał prawodawczych ustanowionych na podstawie niniejszej Konstytucji.
3. Każdy dorosły obywatel ma prawo do:
  a. głosowania w wyborach do wszystkich ciał prawodawczych ustanowionych na podstawie niniejszej Konstytucji i zachowania tajności głosowania oraz
  b. ubiegania się o urząd publiczny, a jeżeli zostanie wybrany, do sprawowania tego urzędu.

20. Obywatelstwo

Żaden obywatel nie może zostać pozbawiony obywatelstwa.

21. Wolność przemieszczania się i osiedlania

1. Każdy ma prawo do swobodnego przemieszczania się.
2. Każdy ma prawo do opuszczenia Republiki.
3. Każdy obywatel ma prawo wjazdu do Republiki oraz do przebywania i zamieszkania w jakimkolwiek miejscu w Republice.
4. Każdy obywatel ma prawo do posiadania paszportu.

22. Wolność działalności zawodowej, zajęcia i zawodu

Każdy obywatel ma prawo do wyboru działalności zawodowej, zajęcia lub zawodu. Wykonywanie działalności zawodowej, zajęcia lub zawodu może być regulowane przez prawo.

23. Stosunki pracy

1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego traktowania w stosunkach pracy.
2. Każdy pracownik ma prawo do:
  a. tworzenia związków zawodowych i wstępowania do nich;
  b. uczestniczenia w działalności i programach związków zawodowych oraz
  c. strajku.
3. Każdy pracodawca ma prawo do:
  a. tworzenia organizacji pracodawców i wstępowania do nich oraz
  b. uczestniczenia w działalności i programach organizacji pracodawców.
4. Każdy związek zawodowy i każda organizacja pracodawców mają prawo do:
  a. określania swoich władz, programów i działań;
  b. organizowania się oraz
  c. tworzenia federacji i wstępowania do nich.
5. Każdy związek zawodowy, każda organizacja pracodawców i każdy pracodawca mają prawo do prowadzenia rokowań zbiorowych. Rokowania zbiorowe mogą być regulowane w prawodawstwie ogólnokrajowym. W zakresie, w jakim prawodawstwo może ograniczać prawo, o którym mowa w niniejszym rozdziale, ograniczenie to musi być zgodne z art. 36 ust. 1.
6. Prawodawstwo ogólnokrajowe może uznać zawarte w układach zbiorowych postanowienia dotyczące zabezpieczeń dla związków zawodowych15 . W zakresie, w jakim prawodawstwo może ograniczać prawo, o którym mowa w niniejszym rozdziale, ograniczenie to musi być zgodne z art. 36 ust. 1.

24. Środowisko

Każdy ma prawo do:
  a. środowiska, które nie jest szkodliwe dla zdrowia ani jakości życia oraz
   b. ochrony środowiska dla dobra obecnych i przyszłych pokoleń za pomocą rozsądnych środków prawodawczych i innych środków, które:
    i. zapobiegają zanieczyszczeniom i degradacji środowiska;
    ii. służą ochronie środowiska oraz
    iii. gwarantują rozwój nienaruszający równowagi ekologicznej i wykorzystanie zasobów naturalnych, a jednocześnie przyczyniają się do słusznego rozwoju gospodarczego i społecznego.

25. Własność

1. Nikt nie może zostać pozbawiony własności, chyba że na mocy prawa o zastosowaniu powszechnym; żadne prawo nie może zezwalać na arbitralne pozbawienie własności.
2. Własność może zostać wywłaszczona jedynie na mocy prawa o zastosowaniu powszechnym:
  a. dla celów publicznych lub w interesie publicznym oraz
  b. pod warunkiem odszkodowania, którego wysokość oraz czas i sposób wypłacenia zostały albo zaakceptowane przez osoby zainteresowane, albo określone lub zatwierdzone przez sąd.
3. Wysokość odszkodowania oraz czas i sposób jego wypłacenia są sprawiedliwe i zgodne z zasadą słuszności oraz odzwierciedlają słuszną równowagę między interesem publicznym a interesami osób zainteresowanych, przy uwzględnieniu wszystkich istotnych okoliczności, w tym:
  a. aktualnego wykorzystania własności;
  b. historii nabycia i korzystania z własności;
  c. wartości rynkowej własności;
  d. zakresu bezpośrednich inwestycji państwowych i subwencji w nabyciu własności oraz zasadniczych ulepszeniach własności oraz
  e. celu wywłaszczenia
4. Dla celów niniejszego artykułu:
  a. interes publiczny obejmuje zobowiązanie narodu do przeprowadzenia reformy rolnej oraz reform mających na celu zapewnienie równego dostępu do wszystkich zasobów naturalnych Południowej Afryki oraz
  b. własność nie ogranicza się do gruntów.
5. Państwo stosuje rozsądne środki prawodawcze i inne środki, w granicach dostępnych zasobów, w celu stworzenia warunków umożliwiających obywatelom dostęp do gruntów na równych zasadach.
6. Osoba lub społeczność, które w wyniku obowiązywania w przeszłości prawa i praktyk dyskryminujących ze względu na rasę, użytkują grunt bez gwarancji trwałości użytkowania, mają prawo, w granicach określonych w ustawie Parlamentu, do użytkowania objętego gwarancjami trwałości lub do naprawienia szkody w porównywalny sposób.
7. Osoba lub społeczność, które zostały pozbawione własności po 19 czerwca 1913 roku w wyniku obowiązywania w przeszłości prawa lub praktyk dyskryminujących ze względu na rasę, mają prawo, w granicach określonych w ustawie Parlamentu, do zwrotu tej własności lub do sprawiedliwego naprawienia szkody.
8. Żaden przepis niniejszego artykułu nie zabrania państwu ustanowienia środków prawodawczych lub innych środków koniecznych do przeprowadzenia reformy rolnej, reformy zasobów wodnych i innych powiązanych reform w celu naprawienia szkód wyrządzonych w przeszłości w wyniku dyskryminacji rasowej pod warunkiem, że wszelkie odstępstwa od niniejszego artykułu są zgodne z przepisami art. 36 ust. 1.
9. Parlament uchwala prawodawstwo, o którym mowa w ust. 6.

26. Mieszkanie

1. Każdy ma prawo do uzyskania odpowiedniego mieszkania.
2. Państwo stosuje rozsądne środki prawodawcze i inne środki, w granicach dostępnych zasobów, w celu stopniowej realizacji tego prawa.
3. Nikt nie może zostać eksmitowany ze swojego domu ani niczyjego domu nie można rozebrać bez nakazu sądowego wydanego po rozpatrzeniu wszystkich istotnych okoliczności. Żaden akt prawodawczy nie może zezwalać na arbitralne eksmisje.

27. Ochrona zdrowia, żywność, woda i zabezpieczenia społeczne

1. Każdy ma prawo dostępu do:
  a. opieki zdrowotnej, w tym opieki zdrowotnej w zakresie rozrodczości;
  b. wystarczającej ilości żywności i wody oraz
  c. zabezpieczenia społecznego, a także, jeżeli nie jest zdolny do zapewnienia utrzymania sobie i osobom zależnym od niego materialnie, do odpowiedniej pomocy społecznej.
2. Państwo stosuje rozsądne środki prawodawcze i inne środki, w granicach dostępnych zasobów, w celu stopniowej realizacji każdego z tych praw.
3. Nikomu nie można odmówić opieki medycznej w nagłych wypadkach.

28. Dzieci

1. Każde dziecko ma prawo do:
  a. nazwiska i obywatelstwa przez urodzenie;
  b. opieki rodziny lub rodziców lub do odpowiedniej opieki zastępczej, jeżeli zostanie zabrane ze środowiska rodzinnego;
  c. podstawowego wyżywienia, schronienia, podstawowej opieki zdrowotnej i świadczeń społecznych;
  d. ochrony przed złym traktowaniem, zaniedbaniem, wykorzystywaniem i poniżaniem;
  e. ochrony przed wykorzystywaniem w pracy;
  f. tego, aby nie była od niego wymagana ani zezwalana mu praca lub świadczenie usług, które:
   i. są niewłaściwe dla dziecka w danym wieku lub
   ii. stanowią zagrożenie dla dobra dziecka, jego wykształcenia, zdrowia fizycznego i psychicznego lub jego rozwoju duchowego, moralnego lub społecznego;
  g. tego, aby nie zostało pozbawione wolności, chyba że w ostateczności; w takim przypadku dziecko, oprócz tego, że korzysta z praw określonych w art. 12 i art. 35, może zostać pozbawione wolności jedynie przez możliwie najkrótszy okres i ma prawo do tego, aby:
    i. nie było przetrzymywane razem z osobami powyżej 18 roku życia;
    ii. było traktowane w sposób odpowiedni dla jego wieku i przetrzymywane
w warunkach uwzględniających jego wiek;
  h. adwokata wyznaczonego przez państwo i działającego na koszt państwa w sprawach cywilnych dotyczących dziecka, jeżeli wynikiem braku adwokata byłaby rażąca niesprawiedliwość oraz
  i. do tego, aby nie było bezpośrednio wykorzystywane w konfliktach zbrojnych oraz do ochrony w czasie konfliktów zbrojnych.
2. Słuszne interesy dziecka mają nadrzędne znaczenie we wszystkich sprawach dotyczących dzieci.
3. W niniejszym artykule "dziecko" oznacza osobę, która nie ukończyła 18 lat.

29. Nauka

1. Każdy ma prawo do:
  a. nauki na szczeblu podstawowym, w tym do nauki na szczeblu podstawowym dla dorosłych oraz
  b. do dalszej nauki, którą państwo, za pomocą rozsądnych środków, czyni stopniowo osiągalną i dostępną.
2. Każdy ma prawo do pobierania nauki w języku urzędowym lub wybranym przez siebie języku w publicznych instytucjach oświatowych, w których jest to, rozsądnie rzecz biorąc, możliwe. W celu zapewnienia rzeczywistego korzystania z tego prawa i wprowadzenia go w życie, państwo bierze pod uwagę wszystkie rozsądne możliwości kształcenia, w tym także instytucje jednojęzyczne, uwzględniając:
  a. zasadę słuszności;
  b. możliwości praktyczne oraz
  c. konieczność naprawienia szkód wyrządzonych w przeszłości przez prawo i praktyki dyskryminujące ze względu na rasę.
3. Każdy ma prawo do tworzenia i utrzymywania na własny koszt niezależnych instytucji oświatowych, które:
  a. nie dyskryminują ze względu na rasę;
  b. podlegają rejestracji przez państwo oraz
  c. zapewniają poziom nauczania nie niższy od poziomu nauczania w podobnych publicznych instytucjach oświatowych.
4. Przepis ust. 3. nie wyklucza subwencji państwowych dla niezależnych instytucji oświatowych.

30. Język i kultura

Każdy ma prawo do posługiwania się wybranym przez siebie językiem oraz prawo do udziału w życiu kulturalnym zgodnie z dokonanym przez siebie wyborem, ale nikt korzystający z tych praw nie może czynić tego w sposób niezgodny z jakimkolwiek przepisem Deklaracji Praw.

31. Społeczności kulturowe, religijne i językowe

1. Osoby należące do społeczności kulturowej, religijnej lub językowej nie mogą zostać pozbawione prawa, wykonywanego wspólnie z innymi członkami danej społeczności, do:
  a. korzystania z dóbr kultury, praktykowania religii i posługiwania się danym językiem oraz
  b. tworzenia i utrzymywania stowarzyszeń kulturalnych, religijnych i językowych oraz innych instytucji społeczeństwa obywatelskiego i do wstępowania do nich.
2. Prawa, o których mowa w ust. 1, nie mogą być wykonywane w sposób niezgodny z jakimkolwiek przepisem Deklaracji Praw.

32. Dostęp do informacji

1. Każdy ma prawo dostępu do:
  a. każdej informacji posiadanej przez państwo oraz
  b. każdej informacji posiadanej przez inną osobę, koniecznej do korzystania z praw lub do ich ochrony.
2. W celu urzeczywistnienia tego prawa ustanawia się prawodawstwo ogólnokrajowe; może ono stosować rozsądne środki w celu zmniejszenia ciężarów administracyjnych i finansowych spoczywających na państwie.

33. Sprawiedliwa działalność administracji

1. Każdy ma prawo do działań administracji zgodnych z prawem, rozsądnych i zgodnych z zasadami sprawiedliwej procedury.
2. Każdy, czyich praw dotyczą działania administracji, ma prawo do otrzymania pisemnego wyjaśnienia.
3. W celu urzeczywistnienia tych praw ustanawia się prawodawstwo ogólnokrajowe, które:
  a. wprowadza kontrolę działań administracji przez sąd lub, w odpowiednich przypadkach, przez niezależny i bezstronny trybunał,
  b. nakłada na państwo obowiązek urzeczywistnienia praw, o których mowa w ust. 1 i 2 oraz
  c. wspiera skuteczną administrację.

34. Dostęp do sądów

Każdy ma prawo do tego, aby spór, który może zostać rozwiązany przez zastosowanie prawa, został rozstrzygnięty po przeprowadzeniu sprawiedliwej i jawnej rozprawy przed sądem lub, w odpowiednich przypadkach, przed innym niezależnym i bezstronnym trybunałem lub instytucją.

35. Osoby zatrzymane, pozbawione wolności i oskarżone

1. Każdy, kto został zatrzymany pod zarzutem popełnienia przestępstwa, ma prawo do:
  a. zachowania milczenia;
  b. zostania bezzwłocznie poinformowanym o:
    i. prawie do zachowania milczenia oraz
    ii. skutkach niezachowania milczenia;
  c. tego, aby nie być zmuszany do przyznania czegoś lub stwierdzenia czegoś, co mogłoby zostać użyte jako dowód przeciwko niemu;
  d. zostania postawionym przed sądem tak szybko, jak jest to rozsądnie możliwe, nie później jednak niż:
    i. 48 godzin po zatrzymaniu lub
    ii. przed końcem pierwszego dnia roboczego sądu po upływie 48 godzin, jeżeli termin 48 godzin upływa po zwykłych godzinach roboczych sądu lub w dniu, który nie jest zwykłym dniem roboczym sądu;
  e. tego, aby na pierwszej rozprawie sądowej po zatrzymaniu, zostały mu przedstawione zarzuty lub przekazana informacja o przyczynie dalszego zatrzymania albo do zwolnienia oraz
  f. do zwolnienia z aresztu, jeżeli pozwala na to interes wymiaru sprawiedliwości, przy spełnieniu rozsądnych warunków.
2. Każdy, kto został pozbawiony wolności, w tym także każdy więzień, który został skazany, ma prawo do:
  a. zostania bezzwłocznie poinformowanym o przyczynie pozbawienia wolności;
  b. wyboru adwokata i do skonsultowania się z nim oraz do zostania bezzwłocznie poinformowanym o tym prawie;
  c. adwokata wyznaczonego przez państwo i działającego na koszt państwa, jeżeli wynikiem braku adwokata byłaby rażąca niesprawiedliwość, a także do zostania bezzwłocznie poinformowanym o tym prawie;
  d. osobistego zakwestionowania przed sądem zgodności z prawem pozbawienia wolności oraz, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem, do zwolnienia;
  e. warunków pozbawienia wolności respektujących godność ludzką, w tym co najmniej prawa do ćwiczeń fizycznych oraz do zapewnienia, na koszt państwa, odpowiedniego zakwaterowania, wyżywienia, lektur i opieki zdrowotnej oraz
  f. porozumiewania się z niżej wymienionymi osobami i do przyjmowania ich odwiedzin:
    i. współmałżonek lub partner;
    ii. najbliższa rodzina;
    iii. wybrany doradca duchowny oraz
    iv. wybrany lekarz.
3. Każdy oskarżony ma prawo do sprawiedliwego procesu sądowego, obejmujące prawo do:
  a. zostania poinformowanym o stawianych zarzutach w sposób wystarczająco szczegółowy, aby mógł na nie odpowiedzieć;
  b. wystarczającego czasu i odpowiednich warunków do przygotowania obrony;
  c. jawnego procesu przed zwykłym sądem;
  d. rozpoczęcia i zakończenia procesu sądowego bez nadmiernej zwłoki;
  e. osobistego udziału w postępowaniu sądowym;
  f. wyboru adwokata i do bycia reprezentowanym przez niego oraz do zostania bezzwłocznie poinformowanym o tym prawie;
  g. adwokata wyznaczonego przez państwo i działającego na koszt państwa, jeżeli wynikiem braku adwokata byłaby rażąca niesprawiedliwość, a także do zostania bezzwłocznie poinformowanym o tym prawie;
  h. domniemania niewinności, zachowania milczenia oraz odmowy składania zeznań podczas postępowania;
  i. przedstawiania i kwestionowania dowodów;
  j. odmowy przedstawiania dowodów samooskarżających;
  k. bycia sądzonym w języku, który oskarżony rozumie lub, jeżeli nie jest to możliwe, do tłumaczenia postępowania na ten język;
  l. niezostania skazanym za działanie lub zaniechanie, które w chwili ich popełnienia, nie były przestępstwem według prawa krajowego lub międzynarodowego;
  m. niebycia sądzonym za przestępstwo w związku z działaniem lub zaniechaniem, za które został już wcześniej skazany lub uniewinniony;
  n. najłagodniejszej z przewidzianych kar, jeżeli kara przewidziana za przestępstwo została zmieniona w okresie między popełnieniem przestępstwa a wydaniem wyroku oraz
  o. wnoszenia środków odwoławczych lub kontroli instancyjnej przez sąd wyższej instancji.
4. Jeżeli przepisy niniejszego artykułu wymagają przekazania danej osobie informacji, informacja ta zostaje przekazana w języku zrozumiałym dla tej osoby.
5. Dowody uzyskane w sposób naruszający którekolwiek z praw Deklaracji Praw podlegają wyłączeniu, jeżeli uznanie tych dowodów nadałoby postępowaniu niesprawiedliwy charakter lub w inny sposób przynosiłoby uszczerbek wymiarowi sprawiedliwości.

36. Ograniczenie praw

1. Prawa zawarte w Deklaracji Praw mogą zostać ograniczone jedynie na zasadach określonych w prawie o zastosowaniu powszechnym w stopniu rozsądnym i uzasadnionym w społeczeństwie otwartym i demokratycznym, opartym na zasadach poszanowania godności ludzkiej, równości i wolności, przy uwzględnieniu wszystkich istotnych czynników, w tym:
  a. natury danego prawa;
  b. wagi celu ograniczenia danego prawa;
  c. natury i zakresu ograniczenia danego prawa;
  d. związku między ograniczeniem a jego celem oraz
  e. mniej uciążliwych środków do osiągnięcia tego celu.
2. Z wyjątkiem przypadków określonych w ust. 1 lub innym przepisie Konstytucji, żadne prawo nie może ograniczyć żadnego z praw zagwarantowanych w Deklaracji Praw.

37. Stany wyjątkowe

1. Stan wyjątkowy może zostać wprowadzony jedynie na podstawie ustawy Parlamentu i jedynie, gdy:
  a. życie narodu jest zagrożone przez wojnę, inwazję, powszechne powstanie, zamieszki, klęskę żywiołową lub inny przypadek konieczności publicznej oraz
  b. jego wprowadzenie jest konieczne do przywrócenia pokoju i porządku.
2. Wprowadzenie stanu wyjątkowego i wszelkie ustanowione akty prawodawcze lub inne działania podjęte w wyniku jego wprowadzenia mogą wywoływać skutki jedynie:
  a. na przyszłość oraz
  b. nie dłużej niż przez 21 dni od dnia wprowadzenia tego stanu, chyba że Zgromadzenie Narodowe postanowi przedłużyć stan wyjątkowy. Zgromadzenie może przedłużyć stan wyjątkowy jednak nie dłużej niż o 3 miesiące za każdym razem. Decyzja o pierwszym przedłużeniu stanu wyjątkowego jest podejmowana w drodze uchwały podjętej głosami większości członków Zgromadzenia. Każda kolejna decyzja o przedłużeniu stanu wyjątkowego jest podejmowana w drodze uchwały podjętej głosami co najmniej 60 procent członków Zgromadzenia. Uchwała, o której mowa w niniejszym punkcie, może zostać podjęta jedynie po jawnej debacie w Zgromadzeniu.
3. Każdy właściwy sąd może rozstrzygać o ważności:
  a. wprowadzenia stanu wyjątkowego;
  b. każdorazowego przedłużenia stanu wyjątkowego lub
  c. jakiegokolwiek aktu prawodawczego ustanowionego lub innego działania podjętego w wyniku wprowadzenia stanu wyjątkowego.
4. Jakikolwiek akt prawodawczy ustanowiony w wyniku wprowadzenia stanu wyjątkowego może wprowadzić wyjątki od Deklaracji Praw jedynie w zakresie, w jakim:
  a. wyjątki te są ściśle wymagane przez stan wyjątkowy oraz
  b. akt prawodawczy:
    i. jest zgodny ze zobowiązaniami Republiki wynikającymi z prawa międzynarodowego stosowanego do stanów wyjątkowych;
    ii. jest zgodny z ust. 5 oraz
    iii. został ogłoszony, po jego ustanowieniu, w ogólnokrajowym Dzienniku Rządowym tak szybko, jak jest to rozsądnie możliwe.
5. Żadna ustawa Parlamentu, która zezwala na wprowadzenie stanu wyjątkowego, żaden ustanowiony akt prawodawczy ani inne działania podjęte w wyniku wprowadzenia tego stanu, nie mogą:
  a. zezwalać na zwolnienie od odpowiedzialności państwa lub jakiekolwiek osoby z tytułu aktu niezgodnego z prawem ani upoważniać do tego,
  b. zezwalać na ustanowienie ani upoważniać do ustanawiania jakichkolwiek wyjątków od niniejszego artykułu oraz
  c. zezwalać na ustanawianie ani upoważniać do ustanawiania jakichkolwiek wyjątków od artykułów wymienionych w kolumnie 1 w Tabeli Praw Niedopuszczających Wyjątków w zakresie podanym w odpowiedniej kolumnie 3 Tabeli.

Tabela Praw Niedopuszczających Wyjątków

1 2 3
Numer artykułu Tytuł artykułu Zakres, w jakim prawo jest chronione
9. Równość W zakresie niesprawiedliwej dyskryminacji wyłącznie ze względu na rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, płeć16 , wyznanie lub język
10. Godność ludzka W pełni
11. Życie W pełni
12. Wolność i bezpieczeństwo osobiste W zakresie przepisów ust. 1 pkt (d) i (e) oraz ust. 2 pkt (c).
13. Niewolnictwo, poddaństwo i praca przymusowa W zakresie przepisów dotyczących niewolnictwa i poddaństwa
28. Dzieci - przepisów ust. 1 pkt (d) i (e),
- praw zagwarantowanych w podpkt (i) oraz (ii) ust. 1 pkt (g),
- przepisów ust. 1 pkt (i) dotyczącego dzieci w wieku 15 lat i młodszych
35. Osoby zatrzymane, pozbawione wolności i oskarżone W zakresie:
- przepisów ust. 1 pkt (a), (b), i (c) oraz ust. 2 pkt (d),
- praw zagwarantowanych w pkt (a) - (o) ust. 3, z wyłączeniem pkt (d),
- przepisów ust. 4,
- przepisów ust. 5 w zakresie wykluczenia dowodów, jeżeli uznanie takich dowodów nadałoby postępowaniu niesprawiedliwy charakter.



6. W przypadku, gdy ktoś został pozbawiony wolności bez procesu sądowego z powodu ustanowienia wyjątków od praw w wyniku wprowadzenia stanu wyjątkowego, muszą być spełnione następujące wymogi:
  a. Należy porozumieć się z dorosłym członkiem rodziny lub przyjacielem pozbawionego wolności tak szybko, jak jest to rozsądnie rzecz biorąc możliwe, i poinformować go, że dana osoba została pozbawiona wolności.
  b. W ciągu 5 dni od dnia pozbawienia wolności danej osoby, w ogólnokrajowym Dzienniku Rządowym ogłaszane jest obwieszczenie zawierające nazwisko tej osoby, miejsce jej zatrzymania oraz wskazujące środek nadzwyczajny, na mocy którego osoba ta została pozbawiona wolności.
  c. Pozbawiony wolności ma prawo wybrać lekarza oraz spotykać się z nim w każdym rozsądnym terminie.
  d. Pozbawiony wolności ma prawo wybrać obrońcę prawnego oraz spotykać się z nim w każdym rozsądnym terminie.
  e. Sąd bada pozbawienie wolności tak szybko, jak jest to rozsądnie rzecz biorąc możliwe, ale nie później niż w ciągu 10 dni od dnia pozbawienia wolności danej osoby; sąd zwalnia pozbawionego wolności, chyba że dalsze pozbawienie wolności jest konieczne do przywrócenia spokoju i porządku.
  f. Pozbawiony wolności, który nie został zwolniony w wyniku kontroli zgodnie z pkt (e) lub który nie został zwolniony w wyniku kontroli zgodnie z niniejszym punktem, może zwrócić się do sądu o ponowne zbadanie pozbawienia wolności w każdej chwili po upływie 10 dni od poprzedniego rozstrzygnięcia; sąd zwalnia pozbawionego wolności, chyba że dalsze pozbawienie wolności jest konieczne do przywrócenia spokoju i porządku.
  g. Pozbawionemu wolności umożliwia się osobiste stawiennictwo przed sądem, który bada pozbawienie wolności, korzystanie z pomocy adwokata podczas posiedzenia sądu oraz składanie zażaleń na trwające pozbawienie wolności.
  h. Państwo przedstawia sądowi pisemnie powody uzasadniające dalsze pozbawienie wolności danej osoby oraz przekazuje osobie pozbawionej wolności kopię tego pisma co najmniej 2 dni przed rozpoznaniem sprawy przez sąd.
7. Jeżeli sąd zwolni osobę pozbawioną wolności, nie może ona zostać ponownie pozbawiona wolności z tej samej przyczyny, chyba że państwo najpierw przedstawi sądowi odpowiedni powód do ponownego pozbawienia wolności danej osoby.
8. Przepisów ust. 6 i 7 nie stosuje się do osób, które nie są obywatelami południowoafrykańskimi i które zostały pozbawione wolności w wyniku międzynarodowego konfliktu zbrojnego. Zamiast tego państwo przestrzega wiążących Republikę norm międzynarodowego prawa humanitarnego w zakresie pozbawienia wolności takich osób.

38. Urzeczywistnianie praw

Każdy wymieniony w niniejszym artykule ma prawo zwrócić się do właściwego sądu, podnosząc zarzut naruszenia lub groźby naruszenia praw zawartychw Deklaracji Praw; sąd może zastosować odpowiednie środki, w tym deklarację w sprawie praw17 . Osoby, które mogą zwrócić się do sądu to:
  a. każda osoba działająca we własnym interesie;
  b. każda osoba działająca w interesie innej osoby, która nie może działać we własnym imieniu;
  c. każda osoba działająca jako członek grupy lub klasy ludzi albo w interesie grupy lub klasy ludzi;
  d. każda osoba działająca w interesie publicznym oraz
  e. stowarzyszenie działające w interesie swoich członków.

39. Interpretacja Deklaracji Praw

1. Interpretując Deklarację Praw, sąd, trybunał lub instytucja:
  a. umacniają wartości, które stanowią podstawę społeczeństwa otwartego i demokratycznego, opartego na zasadach poszanowania godności ludzkiej, równości i wolności;
  b. uwzględniają prawo międzynarodowe oraz
  c. mogą wziąć pod uwagę prawo obce.
2. Interpretując prawodawstwo i rozwijając common law lub prawo zwyczajowe, każdy sąd, trybunał lub instytucja umacniają ducha, znaczenie i cele Deklaracji Praw.
3. Deklaracja Praw nie zaprzecza istnieniu innych praw lub wolności, które są uznane lub ustanowione przez common law, prawo zwyczajowe lub prawodawstwo, jeżeli są one zgodne z Deklaracją Praw.



13W oryginale: Bill of Righs.
14W oryginale: gender, sex. O ile nie zaznaczono inaczej, w dalszej części tłumaczenia polski termin "płeć" jest używany jako odpowiednik angielskiego terminu gender.
15W oryginale: union security arrangements. Określenie to oznacza różnego rodzaju rozwiązania mające na celu ochronę pozycji związków zawodowych, także obowiązek przynależności do związku zawodowego oraz obowiązek opłacania składek na rzecz związku zawodowego przez pracowników w nim niezrzeszonych.
16W oryginale: sex.
17W oryginale: declaration of rights, rodzaj orzeczenia mającego na celu zapewnienie ochrony praw konstytucyjnych.