Ważniejsze traktaty i porozumienia w dziedzinie kontroli zbrojeń (1963-1997) (1)

     Podczas szczytu w Brukseli w 1994 roku szefowie państw i rządów zadeklarowali, że przywiązują ogromną wagę do pełnej i terminowej realizacji istniejących porozumień w dziedzinie kontroli zbrojeń i rozbrojenia, jak również do osiągnięcia dalszych postępów w takich kluczowych kwestiach kontroli zbrojeń i rozbrojenia, jak:
     — bezterminowe i bezwarunkowe przedłużenie "Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej" oraz działania na rzecz wzmocnienia reżimu weryfikacji;
     — rychłe wejście w życie "Konwencji o zakazie broni chemicznej" oraz przyjęcie nowych środków wzmacniających "Konwencję o zakazie broni biologicznej i toksycznej";
     — wynegocjowanie powszechnego i weryfikowalnego "Układu o całkowitym zakazie prób z bronią jądrową";
     — problemy dyskutowane na Forum Współpracy KBWE (obecnie OBWE) w Dziedzinie Bezpieczeństwa;
     — zapewnienie nienaruszalności "Traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie" (CFE) i pełnego przestrzegania wszystkich jego postanowień.
     Wiele z tych zadań jest obecnie w trakcie realizacji, a niektóre już zostały zrealizowane. Poniżej przytaczamy chronologiczny wykaz ważniejszych traktatów i porozumień w dziedzinie kontroli zbrojeń, najbardziej istotnych z punktu widzenia państw członkowskich NATO i krajów partnerskich.
1963 Układ o częściowym zakazie prób z bronią jądrową (PTBT)
     Układ o zakazie prób z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej oraz pod wodą. Strony Układu zgadzają się przeprowadzać próby z bronią jądrową oraz wszelkie inne eksplozje jądrowe wyłącznie pod ziemią. Podpisany 5 sierpnia 1963 r., wszedł w życie 10 października 1963 r.
1967 Układ o przestrzeni kosmicznej
     Układ o zasadach działalności państw w zakresie badań i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej, włącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi . Zakazuje umieszczania broni jądrowej lub innych broni masowej zagłady na orbicie okołoziemskiej, na Księżycu i innych ciałach niebieskich oraz gdziekolwiek indziej w przestrzeni kosmicznej. Podpisany 27 stycznia 1967 r., wszedł w życie 10 października 1967 r.
1968 Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT)
     Układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej. Opracowany w celu zapobieżenia rozpowszechnianiu broni jądrowej, jednocześnie wspiera pokojowe wykorzystanie energii jądrowej. Podpisany 1 lipca 1968 r., wszedł w życie 5 marca 1970 r. Układ miał pierwotnie dwudziestopięcioletni okres ważności. Jego bezwarunkowe i bezterminowe przedłużenie nastąpiło w maju 1995 r. podczas Konferencji Przeglądowej i Przedłużeniowej Układu NPT.
1971 Układ o denuklearyzacji dna mórz i oceanów
     Układ w sprawie zakazu umieszczania broni jądrowej i innej broni masowego rażenia na dnie mórz i oceanów oraz we wnętrzu ziemi pod tym dnem. Podpisany 11 lutego 1971 r., wszedł w życie 18 maja 1972 r.
1972 Konwencja o zakazie broni biologicznej i toksycznej (BTWC)
     Konwencja o zakazie badań, produkcji i magazynowania broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu. Strony Konwencji zobowiązują się do niebadania, nieprodukowania, niemagazynowania i nienabywania środków biologicznych i toksyn "jakiegokolwiek rodzaju i w ilościach nie mających profilaktycznego, ochronnego lub innego pokojowego uzasadnienia", jak również związanych z nimi broni i środków przenoszenia. Podpisana 10 kwietnia 1972 r., weszła w życie 26 marca 1975 r.
1972 Porozumienie tymczasowe SALT I
     Porozumienie tymczasowe między USA i ZSRR o niektórych środkach w zakresie ograniczenia strategicznych zbrojeń ofensywnych. Zamraża istniejące wysokości pułapów amerykańskich i radzieckich wyrzutni strategicznych rakiet jądrowych i okrętów podwodnych do czasu osiągnięcia porozumienia w sprawie bardziej kompleksowych środków. Podpisane 26 maja 1972 r., weszło w życie 3 października 1972 r.
1972 Układ ABM
     Układ między USA i ZSRR o ograniczeniu systemów obrony przeciwrakietowej. Ogranicza rozmieszczenie radzieckich i amerykańskich systemów obrony przeciwrakietowej ABM. Podpisany 26 maja 1972 r., wszedł w życie 3 października 1972 r. (Protokół w sprawie ograniczenia systemów obrony przeciwrakietowej, nakładający na każdą ze stron dalsze ograniczenie rozmieszczenia systemu ABM tylko na jednym obszarze, został podpisany 3 lipca 1974 i wszedł w życie 24 maja 1976 r.)
1974 Układ progowy o ograniczeniu podziemnych prób z bronią jądrową (TTBT)
     Układ między USA i ZSRR o ograniczeniu podziemnych prób z bronią jądrową. Zakazuje podziemnych prób z bronią jądrową o sile powyżej 150 kiloton. Podpisany 3 lipca 1974 r., wszedł w życie 11 grudnia 1990 r.
1975 Akt końcowy KBWE z Helsinek
     Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE). Podpisany przez 35 państw. Zawiera m.in. wymóg powiadamiania o dużych manewrach wojskowych, w których bierze udział ponad 25 tysięcy żołnierzy, oraz postanowienia o innych środkach budowy zaufania. Został podpisany i wszedł w życie 1 sierpnia 1975 r.
1976 Układ o pokojowych eksplozjach jądrowych (PNET)
     Układ między USA i ZSRR o podziemnych eksplozjach jądrowych w celach pokojowych. Ogranicza do 150 kiloton wszelkie pojedyncze eksplozje jądrowe dokonywane przez strony Układu poza obszarem amerykańskich i radzieckich poligonów prób z bronią jądrową. Podpisany 28 maja 1976 r., wszedł w życie 11 grudnia 1990 r.
1977 Konwencja o zakazie modyfikacji środowiska (ENMOD)
     Konwencja o zakazie stosowania technik modyfikacji środowiska w militarnych lub innych wrogich celach. Zakazuje szkodliwego dla środowiska stosowania określonych technik jego modyfikacji, mających szerokie, długotrwałe i poważne skutki. Podpisana 18 maja 1977 r., weszła w życie 5 października 1978 r.
1979 Układ SALT II
     Układ między USA i ZSRR o ograniczeniu strategicznych zbrojeń ofensywnych. Zastąpił Porozumienie tymczasowe SALT I. Podpisany 18 lipca 1979 r., Układ nigdy nie wszedł w życie; został zastąpiony przez Układ START I w 1991 r.
1981 Konwencja o broniach szczególnie niehumanitarnych
     Konwencja o zakazie i ograniczeniach stosowania pewnych broni konwencjonalnych, które mogą być uznane za nadmiernie szkodliwe lub powodujące masowe skutki. Podpisana przez 35 państw, zawiera trzy protokoły. Podpisana 10 kwietnia 1981 r., weszła w życie 2 grudnia 1983 r.
1986 Dokument sztokholmski
     Dokument Konferencji sztokholmskiej w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa oraz rozbrojenia w Europie. Zawiera zestaw sześciu konkretnych i wzajemnie uzupełniających się środków budowy zaufania i bezpieczeństwa, w tym obowiązkowe powietrzne lub lądowe inspekcje działalności wojskowej. Rozwija środki zawarte w Akcie końcowym KBWE z Helsinek. Przyjęty 19 września 1986 r., wszedł w życie 1 stycznia 1987 r.
1987 Układ INF
     Układ między USA i ZSRR o likwidacji rakiet średniego i krótszego zasięgu. Przewiduje zniszczenie i zakaz wszystkich (amerykańskich i radzieckich) rakiet balistycznych oraz rakiet typu "Cruise", wystrzeliwanych z wyrzutni naziemnych o zasięgu od 500 do 5500 km. Podpisany 8 grudnia 1987 r., wszedł w życie 1 czerwca 1988 r. W pełni zrealizowany 1 czerwca 1991 r.
1990 Dokument wiedeński z 1990 r.
     Dokument Wiedeński z 1990 r., z rokowań w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa, przeprowadzonych zgodnie z odpowiednimi postanowieniami Dokumentu końcowego spotkania wiedeńskiego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Włącza Dokument sztokholmski z 1986 r., dodając do niego środki służące przejrzystości sił zbrojnych i działań wojskowych, poprawie zdolności porozumiewania się i rozwijania kontaktów wojskowych, a także środki weryfikacji. Przyjęty 17 listopada 1990 r., wszedł w życie 1 stycznia 1991 r. Zastąpiony następnie przez Dokument wiedeński z 1992 r.
1990 Traktat CFE
     Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie. Ustanawia na obszarze od Atlantyku po Ural pułapy na główne rodzaje uzbrojenia konwencjonalnego, niezbędnego do przeprowadzenia nagłego natarcia oraz rozpoczęcia operacji ofensywnych na wielką skalę. Podpisany 19 listopada 1990 r. przez 22 państwa NATO i Układu Warszawskiego; stosowany prowizorycznie od 17 lipca 1992 r. Wszedł w życie 9 listopada 1992 r. W dniu 16 listopada 1995 r. okres redukcji uzbrojenia w ramach Traktatu dobiegł końca; objęto nią zweryfikowaną likwidację ponad 50 tysięcy sztuk sprzętu konwencjonalnego. Po 120-dniowym okresie zatwierdzania poziomów pozostałego uzbrojenia, zorganizowano w Wiedniu w 1996 r. konferencję przeglądową w celu oceny funkcjonowania Traktatu. W wyniku tej konferencji powstało porozumienie flankowe (2) , które weszło w życie 15 maja 1997 r. Trwają nadal prace nad przekształceniem Traktatu CFE, tak aby jak najlepiej uwzględniał zmienioną sytuację polityczną i wojskową w Europie. Dokument końcowy konferencji nadzwyczajnej państw-stron Traktatu o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie (Dokument końcowy z Oslo). Umożliwia realizację Traktatu CFE w nowej sytuacji międzynarodowej, powstałej po rozwiązaniu Układu Warszawskiego i upadku Związku Radzieckiego. Odnotowano w nim Porozumienie taszkienckie z 15 maja 1992 r. między państwami będącymi sukcesorami ZSRR na obszarze stosowania Traktatu CFE, w którym dokonano podziału między te państwa zobowiązań i praw ZSRR, w wyniku czego stały się one stronami Traktatu CFE. Podpisany i wszedł w życie 5 lipca 1992 r.
1991 START I
     Układ między USA i ZSRR o redukcji i ograniczeniu strategicznych broni ofensywnych. Ustanawia znacznie zmniejszone limity międzykontynentalnych rakiet balistycznych oraz ich wyrzutni i głowic; wyrzutni i głowic rakiet balistycznych wystrzeliwanych z okrętów podwodnych; ciężkich bombowców i ich uzbrojenia, włącznie z rakietami dalekiego zasięgu typu "Cruise" wystrzeliwanymi z powietrza. Podpisany 31 lipca 1991 r., wszedł w życie 5 grudnia 1994 r. Protokół do Układu między USA i ZSRR o redukcji i ograniczeniu strategicznych broni ofensywnych (Protokół lizboński z 28 maja 1992 r.). Umożliwia wykonanie Układu START I w nowej sytuacji międzynarodowej, powstałej po upadku Związku Radzieckiego. Protokół stanowi poprawkę do Układu i jest jego integralną częścią. Przewiduje przejęcie przez Rosję, Białoruś, Ukrainę i Kazachstan zobowiązań Związku Radzieckiego wynikających z Układu. Ponadto Białoruś, Kazachstan i Ukraina zobowiązują się do przystąpienia w możliwie najkrótszym czasie do Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT) jako państwa nie posiadające broni jądrowej. W towarzyszących Protokołowi listach państwa te zobowiązały się do likwidacji całej broni jądrowej na swym terytorium w ciągu siedmiu lat. Białoruś przystąpiła do NPT w lipcu 1993 r., Kazachstan w lutym 1994 r., a Ukraina w grudniu 1994 r.
1991 Rejestr ONZ transferu uzbrojenia konwencjonalnego
     Wprowadza większą jawność oraz upraszcza nadzór nad nieuzasadnionym zwiększaniem uzbrojenia w jakimkolwiek państwie. W Rejestrze, utworzonym na mocy Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 10 grudnia 1991 r., prosi się wszystkie uczestniczące państwa o rejestrowanie dokonywanych przez nie transakcji eksportu i importu określonych głównych systemów uzbrojenia oraz o przekazywanie tych informacji do 30 kwietnia roku następnego. Obecnie informacji tych dostarcza ponad 90 państw.
1992 Dokument wiedeński z 1992 r.
     Dokument wiedeński z 1992 r. z rokowań w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa, zwołanych zgodnie z odpowiednimi postanowieniami Dokumentu końcowego Spotkania wiedeńskiego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Włącza Dokument wiedeński z 1990 r., dodając do niego kolejne środki związane z przejrzystością sił zbrojnych i działalności wojskowej oraz wprowadza nowe ograniczenia w działalności wojskowej. Rozszerza strefę stosowania środków budowy zaufania, tak aby obejmowała ona także terytoria państw będących sukcesorami ZSRR, które leżą poza Europą (tzn. całość terytoriów Kazachstanu, Kirgistanu, Tadżykistanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu). Przyjęty 4 marca 1992 r., wszedł w życie 1 maja 1992 r.
1992 Traktat o otwartych przestworzach
     Zobowiązuje państwa członkowskie w Euroazji i Ameryce Północnej do otwarcia, na zasadzie wzajemności, ich przestrzeni powietrznej przez umożliwienie przelotów nad ich terytoriami przez nie uzbrojone samoloty obserwacyjne, w celu zwiększenia zaufania i przejrzystości w odniesieniu do ich działalności wojskowej. Podpisany 24 marca 1992 r. i od tej daty stosowany prowizorycznie. Wejdzie w życie po złożeniu dokumentów ratyfikacyjnych przez 20 państw.
1992 CFE 1A
     Akt zamykający rokowania w sprawie stanów osobowych konwencjonalnych sił zbrojnych w Europie. Państwa-strony Traktatu CFE zadeklarowały narodowe pułapy stanu osobowego swoich konwencjonalnych sił zbrojnych na obszarze od Atlantyku po Ural. Podpisany 10 lipca 1992 r., wszedł z życie 17 lipca 1992 r. Realizowany jednocześnie z Traktatem CFE.
1993 Konwencja o zakazie broni chemicznej (CWC)
     Konwencja o zakazie prowadzenia prac badawczych, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz jej zniszczeniu. Porozumienie opracowane przez 39 państw-uczestników Konferencji rozbrojeniowej w celu ogólnoświatowego zakazu broni chemicznej. Wyłożone do podpisu 13 stycznia 1993 r. w Paryżu (podpisane dotychczas przez ponad 150 państw). Wejdzie w życie po upływie 180 dni od daty złożenia 65. dokumentu ratyfikacyjnego.
1993 START II
     Układ między Stanami Zjednoczonymi Ameryki i Federacją Rosyjską o dalszej redukcji i ograniczeniu strategicznych broni ofensywnych. Przewiduje dalszą redukcję amerykańskich i rosyjskich strategicznych broni ofensywnych poprzez likwidację wszystkich MIRV ICBM — międzykontynentalnych rakiet balistycznych z wieloma niezależnie naprowadzanymi na cel głowicami (w tym wszystkich "ciężkich" ICBM) oraz redukcję całkowitego pułapu głowic każdej ze stron do ok. 3000-3500. Podpisany 3 stycznia 1993 r.; wejdzie w życie po ratyfikacji przez USA i Rosję. Senat Stanów Zjednoczonych ratyfikował Układ w dniu 26 stycznia 1996 r.
1994 Trójstronne porozumienie jądrowe
     Oświadczenie trójstronne prezydentów USA, Rosji i Ukrainy. Określa szczegółowo procedury przekazania Rosji ukraińskich głowic jądrowych oraz towarzyszące temu rekompensaty i gwarancje bezpieczeństwa. Przewiduje jednoczesne działania związane z przekazaniem Rosji przez Ukrainę głowic SS-19 i SS-4 w celu ich demontażu oraz dostarczeniem Ukrainie — jako rekompensaty — paliwa dla elektrowni jądrowych; zapowiada również gwarancje bezpieczeństwa dla Ukrainy po wejściu w życie START I i przystąpieniu Ukrainy jako państwa nie posiadającego broni jądrowej do Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (NPT). Podpisane w Moskwie 14 stycznia 1994 r.
1994 Dokument wiedeński z 1994 r.
     Włącza Dokument wiedeński z 1992 r., dodając do niego informacje na temat planowania obrony, poprawy współpracy wojskowej i innych środków. Przyjęty 28 marca 1994 r., wszedł w życie 1 stycznia 1995 r.
1994 Dokument budapeszteński z 1994 r.
     Powyższy dokument KBWE/OBWE dotyczy przyjęcia środków związanych z globalną wymianą informacji, zasad transferu broni konwencjonalnej oraz środków stabilizujących lokalne sytuacje kryzysowe, wynegocjowanych przez Forum Współpracy OBWE w Dziedzinie Bezpieczeństwa pomiędzy wrześniem 1992 a grudniem 1994 r.
1996 Układ o całkowitym zakazie prób z bronią jądrową (CTBT)
     W 1996 r. w Genewie zakończono negocjacje na temat Układu o całkowitym zakazie prób z bronią jądrową. Tekst Układu został przyjęty przez Zgromadzenie Ogólne ONZ i podpisany przez olbrzymią większość krajów.
1997 Układ o zakazie produkcji i używania min przeciwpiechotnych
     Tekst Układu przyjęto w Oslo w dniu 18 września 1997 roku. Układ ma być podpisany w grudniu 1997 r. w Ottawie.

Wykaz skrótów Powrót do początku